310,311

określonych wierzeń religijnych. Znamy bardzo dużo wierszy religijnych, które nie podejmują problematyki filozoficznej, tylko wyrażają w kau goriach emocjonalnych stosunek człowieka do Boga. Istnieje duża roz maitość form liryki religijnej: od pochwalnego hymnu na cześć bóstwa, poprzez wiersz błagalny, zbliżony do suplikacji, aż po liryk-bluźnierstw< Ważną część liryki religijnej stanowią utwory bezpośrednio powiązani, z obrzędami, przeznaczone do zbiorowego wykonywania. Formą tak i w starożytnej Grecji był dytyramb, wykonywany podczas uroczystości ku czci Dionizosa. W kościele chrzejścijańskim miejsce w obrzędacl zdobyły takie formy, jak pieśń, litania, hymn, psalm itp., będące równie/ formami wypowiedzi lirycznej.

Rozwój liryki religijnej związany jest ze świadomością religijną człn wieka oraz z miejscem zinstytucjonalizowanych form życia religijnegi > w całokształcie stosunków społecznych. Tak więc lirykę religijną n i wielką skalę wydają te przede wszystkim epoki, w których instytucje spi > łeczne związane z kultem zdobywają pozycję dominującą. Przykładem najbardziej charakterystycznym jest tu średniowiecze, a także wiek XVII, okres wzmożonych ruchów kontrreformacyjnych.

D. Liryka polityczna i patriotyczna

Pisarz bardzo często reaguje w swej twórczości na aktualne zjawiska życia społecznego i narodowego. Wprowadza więc w obręb poezji fakty bieżące. Czyni to jednak w sposób swoisty: nie przez opowiadanie, które by relacjonowało to czy owo zdarzenie, lecz przez stworzenie w wierszu modelu, wzorca jego przeżywania. Najczęściej przypisują poec i wierszom tego typu określoną funkcję społeczną, dążą do bezpośrednie go oddziałania na czytelników. Sprawa liryki politycznej i patriotycznej sprowadza się przeto nie tylko do tematu, stanowi przede wszystkim kwestię ujęcia w kształt liryczny ważkiej w określonym momencie pro blematyki ogólnej. Zależnie od tego, w jakim stopniu realizuje się to nastawienie na bezpośrednie oddziałanie na świadomość czytelnika, możemy w omawianej tu liryce wyróżnić utwory podejmujące sprawy ogólne w formie agitacyjnej i w formie refleksyjnej.

W przypadku pierwszym utwór jest zazwyczaj tak skonstruowany, by mógł najlepiej spełniać swą funkcję bezpośredniego oddziaływani.t na odbiorcę. Ów odbiorca jest właśnie wyznacznikiem kompozycji wici sza, zwrot do niego staje się istotnym elementem jego budowy:

Jeśli serce w piersi 2a ciężkie, pierś rozetnij i serce rwij!

Wyściel drogę wiośnie zwycięskiej mostem ramion, purpurą krwi.

Jeśli z pieśni krew nie wytryśnic, starczy okrzyk rozgrzanych luf.

Wytęż oczy' 1 Zęby zaciśnij 1 Stawaj w szereg I Nic trzeba stów.

Cóż, że depczą? Cóż, że są silą?

Cóż, że miażdżą kolbami twarz?

W ttrar głowami! Serca przez wyłom!

W dni Bastylię zwycięski marsz.

W pierś niech biją młotem — nic pęknie.

Zatnij usta, choć w ustach krew...

Jeszcze będzie jaśniej i piękniej,

(    będzie radość i będzie śpiew.

(W. Broniewski Pionierom)

Podmiot lityczny znajduje się jakby w bezpośrednim kontakcie ze swym odbiorcą, całą swoją wypowiedź kieruje ku niemu. Agitacyjność wyznacza kompozycję wiersza. Zaważyła ona na sięgnięciu po środki związane z retoryką, jak specyficznie ukształtowana intonacja, parale-lizmy itp. Broniewski stara się sięgnąć po środki maksymalnie ekspresyjne, jak krótkie zdania o dużym nasileniu emocjonalnym. O tego typu poezji możemy powiedzieć, że jest bezpośrednio zaangażowana w życie współczesne i że to zaangażowanie wyciska piętno na strukturze utworów. Poezja taka powstaje przede wszystkim pod piórem twórców, którzy traktują swoje pisarstwo głównie jako formę działania społecznego, i rozwija się zwłaszcza w epokach wielkich konfliktów społecznych, narodowych i politycznych, np. w Polsce w okresie Sejmu Czteroletniego lub w czasach powstania listopadowego. Niekiedy poezja polityczna i patriotyczna o formie agitacyjnej wiąże się bezpośrednio z określonymi ruchami społecznymi, np. już od pierwszych lat jego istnienia towarzyszy ruchowi rewolucyjnemu rozmaitych odmian.

Liryka polityczna i patriotyczna o charakterze refleksyjnym nie jest już nastawiona w tak wielkim stopniu na bezpośrednie oddziałanie na czytelnika. Stanowi reakcję na jakąś sprawę ogólną, która jest przedmiotem przeżycia, jednakże owo przeżycie nic zawsze musi być kierowane na zewnątrz. Poeta tworzy model przeżywania, nie zajmuje się już bez-

311