322,323

żyć i czasu wypowiedzi, o tyle epika opiera się na opozycji przeszłości przedstawionego świata i teraźniejszości sytuacji narracyjnej.

Stosunek ten jest niezależny od relacji zachodzącej pomiędzy fabułą epicką i faktycznymi okolicznościami, które są materiałem owej fabuły i które pozostają w takim czy innym dystansie czasowym wobec autora dzieła i wobec czytelników. Dystans taki może mieć w twórczości epickiej trojaki charakter:

1)    Gdy rzeczywisty wzór świata przedstawionego w utworze dostępny jest — faktycznemu czy tylko możliwemu — doświadczeniu społecznemu pisarza, gdy pisarz przedstawia zjawiska, z którymi sam zetknął się lub mógł się zetknąć bezpośrednio, żyjąc w tym samym co one czasie historycznym, wówczas mówimy o epice współczesnej (np. Lalka Prusa czy Popiół i diament Andrzejewskiego).

2)    Gdy świat przedstawiony w utworze zbudowany jest z elementów, które pochodzą z rzeczywistości historycznej znanej twórcy wyłącznie ze źródeł pisanych (kronik, dokumentów) lub zabytków sztuki i kultury materialnej, gdy zatem nie jest dostępny jego osobistemu doświadczeniu, odsunięty w daleką, choć wymierną przeszłość, wtedy mamy do czynienia z epiką historyczną (np. Trylogia Sienkiewicza czy Popioły Żeromskiego).

3)    Gdy świat przedstawiony w utworze umieszczony jest w nieokreślonej przeszłości (np. we wszelkiego typu baśniach) łub w fikcyjnej przyszłości (np. w powieściach typu science fiction), a zatem w czasie nie mającym historycznego odpowiednika — mówimy o epice fantastycznej.

W każdym z tych trzech typów epiki świat przedstawiony jest przeszłością w stosunku do sytuacji opowiadania, jest układem „dawniejszym” w stosunku do „teraźniejszości” narratora. Ten elementarny stosunek czasowy występuje w każdym dziele epickim. Nie wyczerpuje on wszakże całokształtu postawy narratora wobec świata przedstawionego. Jest tylko jednym ze składników tej postawy, choć w odróżnieniu od innych jest składnikiem koniecznym.

Narrator epicki opowiada o świecie przedstawionym z określonego punktu widzenia. Nie może nigdy uniknąć zajęcia jakiegoś stanowiska wobec tego, o czym opowiada, nawet wówczas, gdy zachowuje się tak, jak gdyby uniezależniał przebieg losów bohatera od własnych mniemań i interpretacji. Już samo to, że opowiada o tych losach, narzuca mu wobec nich określoną perspektywę poznawczą i wartościującą. Jednakże stopień

uwidocznienia te) perspektywy, stopień jej jawności wyrażony poprzez używane sposoby narracji, może być bardzo różny. Załęży od wielu czynników, wśród których istotne miejsce zajmują takie, jak tendencje reprezentowane w tym zakresie przez daną poetykę, konwencje poszczególnych gatunków epickich, wreszcie indywidualna koncepcja artystyczna twórcy.

W epice realistycznej (zwłaszcza w powieści dziewiętnastowiecznej) narrator kryje się zwykle za przedstawionym światem, zachowuje daleko posuniętą wstrzemięźliwość w bezpośrednim w^rypowiadaniu ocen i przeświadczeń, stara się sugerować „obiektywny” charakter fabuły i bohaterów. Świat przedstawiony buduje tak, aby w samym jego układzie zawierał się element oceny. Na czoło wysuwa losy bohaterów, natomiast sam wkłada jak gdyby „czapkę-niewidkę”, pozoruje swoją nieobecność, choć przecież obecny jest nieustannie. Narrator tego typu — znamy go z takich dzieł, jak Lalka Prusa, Noce i dnie Dąbrowskiej czy Pani Bovary Flauberta — jest zazwyczaj osobą bardzo konsekwentnie zarysowaną, jednakże prawic nigdy nie pojawia się bezpośrednio. Sylwetkę narratora odtwarzamy jedynie na podstawie wskazówek zawartych w jego trze-cioosobowej narracji. Ten pozornie nieobecny opowiadacz jest wszechwiedzący. Znajduje się na zewnątrz przedstawionego świata, ale wie o tym świccie wszystko, zna jego przeszłość, teraźniejszość i przyszłość, wzajemne stosunki bohaterów, ich wszelkie przeżycia, towarzyszy ich wszystkim myślom i wszystkim zdarzeniom. Narrator taki ma wiedzę absolutną o przedstawionym święcie, jest jak gdyby nadrzędną świadomością wobec wszystkich bohaterów — ich wiedza o sobie i o innych postaciach jest w stosunku do jego wńedzy ułomna i fragmentaryczna.

Postawa narratora tego rodzaju zawiera w sobie dwa zasadnicze elementy: a) dążenie do ukrycia się za przedstawionym światem, przy konsekwencji i jednolitości zajmowanego stanowiska b) wszechwiedzę na temat przedstawionego świata połączoną z postawą niezależności i wyższości wobec niego.

Inne typy postaw narratora epickiego opierają się na odmiennym traktowaniu bądź jednego czy drugiego, bądź równocześnie obydwóch elementów określających osobę opowiadacza realistycznego. Są utwory, w których narrator dobitnie zaznacza swoją obecność jako twórca opowiadanych zdarzeń, niekiedy zachowuje się wręcz agresywnie wobec bohatera, podejmuje z nim polemikę, wypowiada własne opinie i wyraża

21*

323