34,35

wanym. Można w nim wyróżnić rozmaite zakresy zjawisk, dziedziny związane z określonymi funkcjami w życiu społecznym. Język, nauka, filozofia, ideologia, religia, prawo, instytucje społeczne, wytwory tzw. kultury materialnej — oto główne z tych dziedzin. Należy do nich także sztuka.

Jej funkcje w życiu zbiorowym są wielorakie i złożone. Za specyficzną funkcję tworów sztuki zwykło się uważać ich zdolność do wywoływania tzw. przeżyć estetycznych odbiorców, przeżyć, które — zdaniem licznych teoretyków sztuki — tworzą osobną klasę wśród ludzkich reakcji na świat otaczający.

Przeżycie estetyczne ma być, w takim rozumieniu, reakcją uczuciową, która nie wykracza poza swój bodziec przedmiotowy, reakcją skupiającą się na nim całkowicie i bez reszty. Bodźcami dla takich przeżyć mogą być właściwie wszelkie, przedmioty rzeczywistości przyrodniczej i kulturalnej: krajobraz, jabłko, samolot, budynek, wieczne pióro. Nie na tym jednak polega główne przeznaczenie owych — przykładowo wymienionych — przedmiotów. Spoglądamy na pejzaż po to np., by określić, czy miejsce to nadaje się do założenia na nim osiedla domków jednorodzinnych. Spostrzegany kolor i kształt jabłka pozwala nam przewidywać jego smak. Funkcjonalnie czysta forma wiecznego pióra pozwala po nim spodziewać się dobrego narzędzia pracy pisarskiej. Ale możemy także patrzeć na krajobraz nie odnosząc go do żadnych naszych potrzeb, skupiając się po prostu na nim samym, na jego osobliwej i niepowtarzalnej — jak nam się zdaje — urodzie, na jego rozplanowaniu, uderzającym nas swoją symetrią (lub brakiem symetrii), proporcjami różnych zespołów roślinnych itd. Samolot może przykuwać naszą uwagę nie jako dogodny środek lokomocji, lecz jako kształt zastanawiający swoją trafnością. Jabłko leżące na talerzu może nas intrygować swoim wyglądem, kolorystyką, pełnią i zamkniętością swojej formy. Mówiąc o przeżyciach estetycznych, ma się na myśli właśnie reakcje tego drugiego rodzaju. Bodziec rzeczowy, na który reakcja takiego typu stanowi odpowiedź, okazuje się równocześnie jej głównym przedmiotem. Rzecz jest wtedy postrzegana jak gdyby w sobie, nie kieruje przeżyć ku innym rzeczom, lecz zatrzymuje je na sobie samej. Przedmiot estetycznie przeżywany przestaje nas interesować jako nosiciel pewnych wartości instrumentalnych, pozwalających przy jego pomocy osiągać jakieś inne przedmioty, przestaje być środkiem służącym do osiągania jakichś celów praktycznych, sam staje się dla nas głównym celem.

Przeżyciom estetycznym przypisuje się z jednej strony charakter kontemplacyjny (mówi się, że przedmiot tak przeżywany obezwładnia odbiorcę swoim „pięknem”, „harmonią”, „celowością”, „ekspresją” itp.), z drugiej zaś — charakter czynny, zauważając, że są one równocześnie ruchem wyobraźni odbiorcy, że w dużej mierze kształtują swój przedmiot, nadając mu estetyczną wartość. Powiada się także, że przeżycia tego rodzaju rodzą się tylko wtedy, gdy osobnik zajmie określoną postawę wobec obiektu: postawę estetyczną. Ta postawa nie jest czymś spontanicznym i przyrodzonym człowiekowi, lecz gotowością do przeżyć estetycznych ukształtowaną w procesie wzajemnego oddziaływania ludzi na siebie, w procesie uczenia się i przyswajania sobie przez nich tradycji kulturalnej, dającej wzory takiej postawy.

Powiedzieliśmy wyżej, że bodźcem przeżycia estetycznego może stać się w odpowiednich warunkach dowolny obiekt przyrodniczy lub kulturalny. Wśród zjawisk otaczających człowieka istnieje jednak pewna klasa obiektów, dla których funkcja bodźca przeżyć estetycznych jest funkcją zasadniczą i stałą, a nie tylko rezultatem okoliczności przypadkowych. Tą klasą jest dziedzina tworów sztuki. Tylko one istnieją właśnie po to, aby mobilizować postawy estetyczne odbiorców. Oczywiście: podobnie jak możliwe są przeżycia estetyczne wywołane przez przedmioty zasadniczo użytkowe (np. maszynę), tak samo dzieła sztuki są odbierane nie tylko w przeżyciu estetycznym, ale również jako zjawiska pełniące inne funkcje (np. poznawczą czy instrumentalną). Trzeba przyznać, że psychologia, jak dotąd, nie przedstawiła w sposób zadowalająco jasny problemów przeżycia estetycznego. Więcej o nich ma do powiedzenia socjologia sztuki, która wszakże w mniejszym stopniu docieka, czym są przeżycia estetyczne (jaka jest ich „istota”), bardziej zaś interesuje się opisem społecznych warunków stanowiących ich podłoże. Estetyka współczesna także nie skupia swego zainteresowania na przeżyciach estetycznych, lecz na obiektywnych właściwościach samych przedmiotów estetycznych.

Dzieła sztuki są właśnie takimi przedmiotami: konstruowanymi celowo, skierowanymi na wywoływanie określonych doznań odbiorców, wzywającymi ich do zajęcia postawy estetycznej. W odróżnieniu od wszelkich innych tworów humanistycznych, wskazujących poza siebie, na sferę działalności praktycznej, poznania czy ideologii, są one znakami, które, nadane przez twórcę, wskazują przede wszystkim same na siebie, na swoje szczególne i niepowtarzalne zorganizowanie, a dopiero wtórnie

3* 35