350 351 2

U niektórych wieloszczetów, jako pomocniczy narząd oddechowy, może służyć uwypuklenie przewodu pokurmowego. dodatkowe jelito, do którego woda wchodzi przez otwór odbytowy.

Część wieloszczetów nie ma narządów oddechowych, oddycha całą powierzchnią ciała, szczególnie formy drobne, komensale i pasożyty. Niezależnie od tego czy występują skrzela, oddychanie całą powierzchnią ciała spełnia istotną rolę u wieloszczetów.

Układ krwionośny. Większość ma dobrze rozwinięty układ krwionośny (ryc. 125A, 126A). ale jego zasadniczy plan budowy może być różnie zmodyfikowany. Naczynia są wysłane śródbłonkiem osadzonym na błonie łącznotkan-kowej. mają własne mięśnie i przykryte są nabłonkiem perytonealnym. mają zastawki. U części gatunków naczynie podłużne grzbietowe ma liczne rozszerzenia. działające jak serca, popychające krew.

Krew może nie mieć barwników oddechowych; jeżeli występuje barwnik, najczęściej jest to hemoglobina, rzadziej chlorokruoryna, barwnik zawierający, podobnie jak hemoglobina, żelazo, ale różniący się budową hematyny. Barwniki najczęściej rozpuszczone są w osoczu; osocze zawierające hemoglobinę jest bezbarwne, chlorokruorynę — zielonkawe. Tylko u nielicznych gatunków hemoglobina występuje w krwinkach. Rzadko w osoczu występują oba wymienione barwniki oddechowe. Część wieloszczetów, szczególnie o ciele drobnym, nie ma układu krwionośnego, u nich barwniki oddechowe występują w płynie celomy.

Układ wydalniczy. Protonefrydia występują u niektórych gatunków należących do rzędów: Phyllodocida, Alciopida, Tomopterida, Glycerida, Nephytida, Serii lida. Dinophyllida, Polygordiida i Protodrilida oddzielnie, albo jako proto-nefromiksja (p. jama ciała). U większości wieloszczetów występują metane-frydia. U prymitywnych form, w każdym segmencie tułowia występuje para (ryc. 125A) metanefrydiów. U gatunków wyspecjalizowanych, liczba par meta-nefrydiów jest zmniejszona i może występować tylko jedna para. U form dużych, kanały wydalnicze metanefrydiów są oplecione przez naczynia krwionośne, co służy sprawniejszemu oddawaniu zbędnych produktów metabolizmu. Formy żyjące w mniej zasolonych wodach mają szczególnie bogatą sieć naczyń krwionośnych na narządach wydalniczych: niewątpliwie narządy wydalnicze u wieloszczetów. prócz formowania moczu, pełnią także funkcję osmoregula-cyjną.

Działanie narządów wydalniczych wspomagają komórki chloragogenowe (zob. jama ciała).

Układ rozrodczy. Wieloszczety cechuje rozdzielnopłciowość, w ich obrębie tylko pasożyty są hermafrodytyczne. Nie mają stałych gonad, gonady pojawiają się w okresie rozrodu, powstają z nabłonka celomatycznego disseptimentów. Nie są to typowe gruczoły płciowe, a raczej zespoły komórek proliferujących z nabłonka celomatycznego. U form prymitywnych gonady powstają w większości metamerów tułowia, u innych, ograniczone są do określonych segmentów (ryc. 131 A. C) epitokicznych (płciowych). Jeżeli występuje zróżnicowanie

A    B CD    E

Ryc. 131. Wicloszczety pływające, rozród bezpłciowy. A — epitokiczny robak palolo — Pałała oiridis, B — cpigamiczny osobnik Nereis łrrorata z segmentami nie zróżnicowanymi. C — ze zróżnicowanymi na płciowe i bezpłciowe. D — rozród przez podziały poprzeczne u Aniylotus sp.,

E — fragment ciała Syllis sp. z segmentami mającymi pączkujące parapodia; a — część atokiczna,

e — epitokiczna

na tułów i tzw. odwłok, wtedy gonady rozwijają się tylko w segmentach odwłoka.

Komórki rozrodcze odrywają się od gonad, dostają się do celomy i w niej dojrzewają. Opuszczają organizm macierzysty przez pęknięcie ściany segmentu, poprzez gonodukty (zob. jama ciała), a u większości gatunków poprzez metanefrydia.

ROZMNAŻANIE I ROZWÓJ

Wieloszczety rozmnażają się bezpłciowo, płciowo (dwupłciowo; tylko w rzędzie Dmophilida występuje partenogeneza) i sposobem mieszanym, epitokicznym.

Rozmnażanie bezpłciowe zachodzi przez podziały poprzeczne, obejmujące określoną liczbę segmentów (Syllida, Chaetopterida, Cirratulida, Sabellida), na dwa lub więcej osobników (ryc. 13ID), albo przez pączkowanie parapodiów (Sabellida), określonych segmentów tułowia (ryc. 131E). Oddzielone segmenty regenerują brakujące części ciała. U niektórych gatunków nie stwierdzono rozmnażania płciowego, prawdopodobnie rozmnażają się one wyłącznie bezpłciowo. Inne, w okresie sprzyjających warunków środowiska, rozmnażają się bezpłciowo, np. w lecie, a przed zimą — płciowo.

W rozmnażaniu płciowym zapłodnienie jest zewnętrzne (tylko w rzędzie Dinophilida wewnętrzne). Jaja u większości gatunków wydalane są do wody. Niektóre gatunki opiekują się jajami, otaczają śluzem i przyczepiają do ciała. Inne, zatrzymują jaja w domkach. Nereis limnicola jest gatunkiem żyworod-nym; jaja rozwijają się w celomie. U wszystkich wieloszczetów jaja bruzdkują spiralnie i ściśle zdeterminowanie. Powstaje celoblastula, rzadziej stereoblas-tula, gastrulacja zachodzi przez inwaginację, epibolię, albo obu tymi sposoba-

351