360,361

To bardzo mocno zaakcentowane zakończenie oparte na zasadzie kontrastu służy podkreśleniu intencji ideowej utworu.

Z jeszcze innym typem kompozycji nowelistycznej mamy do czynienia, kiedy w utworze znajduje się jakiś motyw uboczny, który niejako akompaniuje przedstawionym zdarzeniom. W Kamizelce Prusa jest nim motyw kamizelki, który tak wielką rolę odgrywa w charakterystyce psychologicznej obojga małżonków, a w Fajce komunarda Erenburga motyw fajki, który jest elementem wiążącym całość utworu. Taka właśnie jest zasadnicza funkcja tych charakterystycznych motywów ubocznych: wiążą one nowelę w określoną całość kompozycyjną; poprzez stosunek do nich rozwija się wątek fabularny.

Mówiliśmy dotąd o odmianach noweli, które mają wyraziście zarysowaną kompozycję. Są to odmiany w pewien sposób „wzorcowe”, choć oczywiście nie wymieniliśmy wszystkich. Dla kompozycji wymienionych typów noweli charakterystyczne są następujące właściwości: zwięzłość, jedność i prostota wątku, zagęszczenie dramatycznych zdarzeń, ostro zarysowany ośrodek kompozycyjny. Ów ośrodek kompozycyjny noweli — gdy występuje jako moment kulminacyjny fabuły — wyraźnie ciąży ku zakończeniu utworu. Jeśli nie znajduje się zdecydowanie na końcu, to w każdym razie na ogół bardzo się doń zbliża. Zakończenie noweli (rozwiązanie fabuły) jest istotnym elementem kompozycyjnym: tu najczęściej mieści się punkt ciężkości utworu.

Obok utworów o wyraziście zarysowanych konturach kompozycji do gatunku nowelistystycznego zaliczamy także utwory, które tych konturów nie posiadają, mając jednak inne cechy noweli, takie jak zwięzłość, jedność wątku lub zdarzenia itd. Utwory tego rodzaju nazywamy często po prostu opowiadaniami. Najprostszą odmianą takiej noweli jest opowiadanie o pojedynczym zdarzeniu, tzw. anegdota. Przykładem może być Wspomnienie z Maripozy Sienkiewicza, gdzie cały temat ogranicza się właściwie do jednego wydarzenia, którym jest spotkanie pana M. ze starym wychodźcą Putramentem.

W grupie obecnie omawianej spotykamy także utwory o szerzej zarysowanej fabule. Zaliczają się do nich np. Nasza szkapa Konopnickiej czy Antek Prusa, a także dłuższe utwory nowelistyczne Iwaszkiewicza, jak Młyn nad Utratą, Stara cegielnia i inne. Mamy tu do czynienia z pewnym następstwem zdarzeń, powiązanych ze sobą przyczynowo, występujących w chronologicznej kolejności. Można zatem mówić już nie o jedności zdarzenia, lecz o jedności wątku fabularnego. W opowia-

<1 iiu.ich takich mogą się także pojawiać sytuacje nie związane bezpośrednio z wątkiem głównym (np. choroba Rozalii i jej uśmiercenie przez zmchorkę w Antku), rozbudowane opisy przyrody, analizy psychologi-»rne lub rozmyślania bohatera. Rozmiary takiej rozbudowanej noweli zbliżają ją niejednokrotnie do formy powieściowej. Klasycznym przy-k lądem jest Córka kapitana Puszkina. Czasem określa się taką rozległą nowelę mianem opowieści. Typową opowieścią jest np. Wierna rzeka '/(.Tomskiego.

Nowela współczesna na ogól przestaje respektować te wymagania l.i 'inpozycyjne gatunku, o których mówiliśmy na początku. Staje się i m i obecnie formą bardzo elastyczną. Pojawia się wiele odmian nowelistycznych ukształtowanych pod wpływem takich form prozy publicystycznej i naukowo-krytycznej, jak reportaż, felieton i esej. W stosunku do tradycyjnych rygorów konstrukcyjnych dzisiejsza nowela wydaje się I" zbawiona wyrazistego kształtu, chociaż niewątpliwie jesteśmy świad-I .t mi powstawania nowych zasad budowy utworu nowelistycznego w związku z nowymi funkcjami kulturalnymi, takimi jak funkcje scenariusza filmowego czy radiowego słuchowiska.

W noweli podobnie jak we wszystkich innych gatunkach epickich Iposoby narracji ulegały zmianom w toku historycznego rozwoju. Zt uiany te charakteryzowaliśmy już na początku tego rozdziału, zwróćmy więc tylko uwagę na pewne zasadnicze typy narracji występujące w noweli.

Najczęstszym rodzajem narracji jest taki, w którym narrator ukrywa się za przedstawionym światem, wysuwając na czoło opowiadane zd arzenia, jak np. w cyklu Ludzie stamtąd Dąbrowskiej.

Niekiedy w utworze występuje narrator jawny, który — jak to ma miejsce w Zapomnieniu Żeromskiego — opowiada o tym, co sam widział 1 przeżył. Podobne zjawisko obserwujemy w Naszej szkapie Konopnickiej, gdzie w roli narratora występuje dziecko, świadek i uczestnik (■powiadanych zdarzeń. Bezpośrednia obecność tego naiwnego narratora ujawnia się w charakterystycznym ukształtowaniu językowym op< iwiadania.

Zdarza się, że w utworze występuje dwóch narratorów: autor i opo-v. udacz bezpośredni. Autor maluje wtedy sytuację i okoliczności, w jakich dochodzi do opowiadania, charakteryzuje mówiącego, nie-i/adko zadaje mu jakieś pytania lub uzupełnia jego wypowiedzi. Taką Mml;turę narracji spotykamy w kilku nowelach Konopnickiej (np.

361