36,37

na swe odniesienia w świecie zewnętrznym. To specyficzne nastawienie dzieła sztuki na swój własny, jednorazowo zrealizowany porządek, na swoją wewnętrzną koordynację, zwykło się określać jako funkcję estetyczną.

Konkretne sposoby przejawiania się tej funkcji zależne są bezpośrednio od swoistego charakteru tworzywa poszczególnych sztuk (plastyki, muzyki, literatury itd.), które określa odmienny w każdej z nich sposób i zasięg oddziaływania, zmusza do posługiwania się zupełnie odmiennymi środkami, a także inaczej precyzuje charakter podejmowanych zadań społecznych. Tworzywem muzyki są dźwięki, tworzywem rzeźby są bryły określonego materiału, np. kamienia, marmuru czy drewna, tworzywem zaś literatury pięknej jest język. W samym tworzywie poszczególnych sztuk tkwią właściwości, które, wyzwolone przez artystę, decydują o sposobie manifestowania się zarówno funkcji estetycznej, jak też innych funkcji dzieła sztuki. Precyzują wzajemne stosunki między funkcją estetyczną a innymi funkcjami społecznymi utworu.

Dotykamy tu najważniejszego problemu: oto funkcja estetyczna nigdy nie występuje samodzielnie, lecz wchodzi w dialektyczne związki z innymi funkcjami, które nazwiemy na razie pozaestetycznymi. Dzieła sztuki, podobnie jak i inne twory humanistyczne, są wielofunkcyjne i przeprowadzenie wyraźnej granicy między specyficzną dla dzieł sztuki funkcją estetyczną a funkcjami pozaestetycznymi jest nie zawsze w pełni możliwe. Można byłoby powiedzieć, że wśród funkcji pełnionych przez dzieła sztuki daje się każdorazowo ustalić pewną hierarchię, przy czym na jej czele znajduje się w zasadzie funkcja estetyczna, jako swoista dla tej dziedziny tworów kultury.

W obrębie świata kultury istnieją bardzo ścisłe powiązania między różnymi szeregami zjawisk. Niewątpliwie każda z wymienionych wyżej dziedzin kultury powstała i istnieje w związku z określonymi potrzebami społecznymi, każda z nich także posiada wewnętrzne prawidłowości strukturalne i rozwojowe, własną logikę wewnętrzną i historię. Obok tych dwojakich prawidłowości bardzo istotne znaczenie mają także wzajemne oddziaływania poszczególnych szeregów zjawisk kulturalnych. Odbywa się pomiędzy nimi nieustanny przepływ elementów, i to zarówno w rozwoju historycznym, jak też w układzie współczesnym. Literatura piękna wiele zawdzięcza np. mitologii, religii, filozofii czy nauce. Epos antyczny był ściśle związany z wyobrażeniami mitologicznymi, literatura średniowieczna czerpała z motywów religijno-ewangelicznych, współczesna powieść korzysta w szerokim zakresie z naukowych zdobyczy psychologii i socjologii, poezja niemal zawsze podejmuje i podejmowała zagadnienia określonych kierunków filzoficznych. Malarstwo zwłaszcza klasycystyczne i realistyczne — czerpie wiele z tematyki literackiej, religijnej i mitologicznej. Osiągnięcia nauki (np. chemii) wpływają wydatnie na charakter przedmiotów kultury materialnej. Nauka oddziałuje na technikę i — odwrotnie—technika stwarza zupełnie nową problematykę dla nauki i filozofii. Rozwój określonych instytucji wiąże się nierozerwalnie z wpływami różnorodnych ideologii, a instytucje i ideologie oddziałują niejednokrotnie na rozwój sztuki i literatury. I tak np. gatunek powieściowy ukształtował się w Polsce w w. XVIII pod niewątpliwym wpływem rozwijających się wówczas instytucji wychowawczych. Forma literackiego panegiryku rozkwitała zawsze w warunkach rozwiniętej instytucji mecenatu artystycznego (np. na dworach magnackich), nakładającej na poetę obowiązek odwdzięczenia się swoim protektorom za świadczone mu dobro. Przykłady takie można by właściwie mnożyć w nieskończoność.

Ścisła współzależność i wzajemne oddziaływanie na siebie poszczególnych szeregów zjawisk w świecie kultury sprawia, że dokonuje się pomiędzy nimi nieustanny proces wymiany funkcji społecznych. W konsekwencji twory kulturalne realizują różnorodne zadania, są zwykle wielofunkcyjne. I tak np. dzieła sztuki pełnią niejednokrotnie funkcję użytkową i odwrotnie — przedmioty użytkowe pełnią funkcję estetyczną. Dzieła naukowe mają często wybitną wartość literacko-estetyczną, która współbrzmi z zawartymi w nich treściami poznawczymi, nierzadko je wzbogaca lub uprzystępnia. Wielu czytelnikom znane jest zapewne jedno z najznakomitszych dzieł popularnonaukowych Ewolucja fizyki Einsteina i Infelda, które opierając się w dużym stopniu na schematach powieści sensacyjnej, przejmuje częściowo funkcje literatury beletrystycznej i dzięki temu łatwiej dociera do odbiorców. Pewne budowle są traktowane jako dzieła sztuki, a równocześnie spełniają zadanie użytkowe jako budynki mieszkalne, kościoły itd. Dzieła sztuki, np. pomniki czy obrazy, bywają niejednokrotnie także przedmiotami kultu, np. religijnego. Do czasów wynalezienia fotografii analogiczne funkcje użytkowe pełniły portrety i pejzaże; obecnie fotografika staje się często dziedziną sztuki. Współczesny plakat reklamowy bywa nierzadko wybitnym utworem plastycznym i jest traktowany jako rodzaj sztuki.

Zależności występujące między funkcją estetyczną a innymi funkcjami

37