367

WYKŁAD 3

twa jako leksemy nieciągłe o globalnym znaczeniu (por. Lewicki i Pajdzińska 2001), ale także ogromnej i niedającej się określić ściśle liczby tzw. frazemów, które są zasadniczo produktami językowymi o znaczeniu dosłownym, przywoływanymi bezrefleksyjnie, odtwarzanymi w określonych sytuacjach. Analizuje je precyzyjnie W. Chlebda w książce Elementy frazematyki 2003 (por. też Frazema-tyka w tomie Współczesny język polski 2001). O ile bowiem skonwencjonalizowane konstrukcje typu: Jak się masz?, Gratuluję, Czy możesz podać mi sól? w znaczeniu prośby, mogą być zaliczone do szeroko pojętych frazeologizmów, o tyle takie wypowiedzi jak: Wszystkiego najlepszego, Szczęśliwego nowego roku, Zachmurzenie wzrastające do dużego (w prognozach meteorologicznych), Przed użyciem wstrząsnąć, Świeżo malowane, Chodzimy lewą stroną itp. nie są jednostkami słownikowymi, ale sztampowymi wypowiedziami, używanymi w określonych sytuacjach. Ta sztampa w wielu sytuacjach jest oczywiście pożyteczna, zwłaszcza w sytuacjach oficjalnych, niewymagających osobistego zaangażowania, jednak jeśli obejmuje całość zachowań czło-¹ wieka, zwłaszcza sferę emocjonalną i poznawczą, staje się zjawiskiem negatywnym, sposobem życia nieautentycznym, ograniczającym osobowość człowieka.

Sumując: obszar zjawisk, określany jako frazematyka znajduje się po środku między słownictwem (należącym do systemu) a tekstami, ] należącymi do sfery użycia języka. Ostrość odróżnienia systemu i użycia systemu zacierają także liczne formuły zachowania językowego (tzw.¹ genry mowy, gatunki mowy), a więc pewne schematy aktów mowy, zwłaszcza grzecznościowych, a także reguły retoryki. Można tu mówić o dodatkowych systemach komunikacyjnych, które muszą znać mówiący, I aby umieć współżyć językowo w społeczeństwie.

Rysuje się tu swoista antynomia między oryginalnością, indywidualnością zachowania językowego a sztampowością, mówieniem utartymi frazesami, które zabijają twórcze myślenie i niepowtarzalny stosunek do drugiego człowieka. Umiejętności komunikacyjne ułatwiają kontakty społeczne, ale jednocześnie utrudniają głębsze stosunki międzyludzkie. Ludzie posługują się jakby maskami, ukrywającymi ich prawdziwe oblicza. Umiejętność językowego współżycia społecznego polega na wykorzystaniu gotowych formuł tam, gdzie jest to komunikacyjnie wystarczające, a na tworzeniu oryginalnych wypowiedzi w sytuacjach, gdy potrzebny jest indywidualny, osobisty kontakt między ludźmi, 36 wymagający ujawniania myśli i uczuć.

1 Złożoność zjawisk należących do sfery użycia języka

lUyrie języka to, najogólniej mówiąc, wytworzenie wypowiedzi, li lottu, który, jak pokazywaliśmy, może być tworem zupełnie oryginal-11V111 (nigdy wcześniej niesłyszanym), a może być odtworzeniem kon-imkcji stosowanej zwyczajowo w danej sytuacji. Niezależnie od tego h krtt (wypowiedź w szerokim sensie) jest pewnym faktem jednostkowym, wytworem ludzkiej działalności mownej. Wśród faktów użycia ii \ ka wyraźnie wyróżniają się zjawiska o charakterze czynnościowym, /ilnrzeniowym, przemijające czasowo, uwarunkowane sytuacyjnie, dokonywane przez określonego nadawcę w określonym ‘tu i teraz’ oraz miwiska o charakterze wytworowym, statycznym, oderwane od sytua-. |i (choć oczywiście wytworzone w określonym momencie), np. teksty literackie, teksty ustaw, instrukcje. Odpowiada to tradycyjnemu, sformułowanemu przez Biihlera, odróżnieniu dwóch aspektów mowy: '<!>) cchhandlung- czynność (gr. energeia) i Sprechakt - wytwór (gr. ergoń). i ic/.ywiście obie postacie mogą być wtórnie przekształcane: zdarzenie mowne może być wtórnie utrwalone (np. nagrane na taśmę), a wytwory

.....wy mogą być wtórnie aktualizowane w postaci deklamacji, odczytania,

inscenizacji, powielenia w wielu egzemplarzach.

Wprowadzone rozróżnienia uzyskują w literaturze językoznawczej i zwłaszcza w dziedzinie zwanej tekstologią) różne nazwy i definicje, będzie o nich mowa szerzej w paragrafie 3.3. W szczególności wielo-iuiczny jest termin tekst, który w szerokim sensie jest synonimiczny wobec wypowiedzi, czyli każdego użycia kodu (nazwijmy go tekstem ,i w węższym sensie odnosi się tylko do wytworów mownych (tekst₂).

Przedstawione odróżnienia ukazuje graficznie zamieszczona niżej labela:

Kod	Użycie kodu
1.    Słownictwo i gramatyka 2.    Frazemy (teksty kliszowane) 3.    Schematy zachowań językowych: gatunki mowy, formuły retoryczne	(1) czynności (zdarzenia): ulotne, jednostkowe, powiązane z sytuacją, yl wtórnie zapisywane teks tyj = wypowiedzi ^NN\ (2) teksty2 = wytwory: oderwane od sytuacji, wtórnie aktualizowane