426,427

określonego kierunku, rozróżnia dramat naturalistyczny, symboliczn' i ekspresjonistyczny.

Dramat naturalistyczny ukształtował się wprawdzie w drugici połowie w. XIX, ale dopiero w w. XX uzyskał postać najpełniej realizu jącą zasady tej poetyki, mianowicie postać tzw. „scen z życia”. Elemem akcji podlega w nich daleko idącemu ograniczeniu, elementem zasadniczym staje się pozornie statyczny przekrój przez określone środo wisko, a konflikty najczęściej są przedstawione jako wynik warunków życia danej grupy społecznej. Charakterystycznym przykładem tego rodzaju dramaturgii są wczesne sztuki Gorkiego, w szczególności No dnie.

Dramat symboliczny ukształtował się na przełomie w. XIX i XX we Francji i Belgii jako wyraz realizacji zasad poetyki symbolizmu w odniesieniu do teatru. Charakterystyczną jego cechą było odejście od dosłowności, właściwej sztukom obyczajowo-psychologicznym. Świat przedstawiony dramatu nie miał być odzwierciedleniem konkrei nych faktów społecznych, miał zaś wyrażać podstawowe sytuacje humanistyczne. Fabuła dramatu była ważna o tyle, o ile sugerowała odbiorcy jakieś głębsze znaczenie, np. w Ślepcach Maeterlincka historia niewidomych pozbawionych przewodnika i skazanych na zagładę ma wyrażać losy ludzkości. Do charakterystycznych właściwości dramatu symbolicznego należy też poetyzacja języka i zwrot do wątków baśniowych i historycznych. W Polsce dramat tego typu reprezentują w dużej mierze utwory Wyspiańskiego i wczesne dramaty Staffa. Pod wpływem dramatu symbolicznego autorzy sztuk psychologicznych — nie porzucając wybranej poetyki — starali się niekiedy odejść od dosłowności, aby wyrażać szersze prawdy. Tendencja ta jest widoczna w późnych dramatach Ibsena (np. Budowniczy So/ness), a w Polsce np. w twórczości Rittnera, Kisielewskiego i Przybyszewskiego.

Dramat ekspresjonistyczny ukształtował się przede wszystkim w Niemczech. Jego właściwością jest również odejście od form dramaturgii obyczajowej, ale w kierunku monumentalizacji dramatu. Dramat ekspresjonistyczny, nie licząc się z przyjętymi konwencjami teatru, wprowadza wszystko, co w danej sytuacji i dla danego zamierzę nia pisarskiego wydać się może silnym środkiem wyrazu. Jest synkre tyczny: nie stroni ani od efektów dramatu symbolicznego, ani natu ralistycznego, wprowadza elementy publicystyki, miesza najróżniejsze środki wyrazu. Najbardziej reprezentatywnymi przedstawicielami eks-

i r jonizmu w dramacie byli pisarze niemieccy debiutujący około I wojny światowej: Brecht, Kaiser, Tollcr, Hisenclever i in. Tendencje ii wystąpiły zresztą w dramacie wcześniej, zanim ekspresjonizm skrystalizował się jako odrębny ruch literacki. Ich wczesne przejawy w dramacie |polskim obserwować można w twórczości Wyspiańskiego i przede [wszystkim Micińskiego.

Dramaturgia kilku ostatnich dziesiątków lat przejawia tendencje me dające się powiązać w pełni z żadną określoną poetyką. Z tendencji Łwych trzy są szczególnie wyraziste: doprowadziły one do powstania dramatu epickiego, dramatu poetyckiego i dramatu groteskowego.

Dramat epicki związany jest z tradycjami ekspresjonizmu, choć nic daje się do nich w całości sprowadzić. Z tych właśnie tradycji wyrósł główny jego twórca, Brecht, który ten typ dramatu powiązał ze stworzonymi przez siebie teoriami widowiska teatralnego i gry aktorskiej.

Dramat epicki składa się z szeregu czasem luźno z sobą powiązanych "cen, które jako całość mają przedstawiać pewien proces społeczny. < Iurakterystycznym przykładem może tu być Matka Courage Brechta I) dramaturgia radziecka związana z wydarzeniami rewolucyjnymi, ialogi i monologi posuwają akcję w dramatach epickich nie tylko rzez „współudział” w wypadkach, ale także przez relacjonowanie tych darzeń, których cząstką tylko są fakty przedstawione na scenie. Brecht niektórych swych dramatach wprowadza nawet narratorów, którzy iowiadają i komentują. Wiąże się to z moralistycznym charakterem tego typu dramaturgii (bliskiej pod tym względem moralitetowi i mi-icrium): do zadań narratora ( a także postaci śpiewających tzw. songi) uleży ocena tego, co się dzieje w świecie przedstawionym. Dramat deki nawiązuje do form teatru ludowego.

Dramat poetycki jest najbardziej zróżnicowanym wewnętrznie j.iwiskiem w dramaturgii współczesnej. Mieszają się w nim tak różne dążności, że najbardziej precyzyjnie określa go wyróżnik negatywny: dramatem poetyckim jest to, co nie mieści się w żadnych innych tendencjach charakteryzujących dramaturgię współczesną i jest jednocześnie w opozycji wobec konwencji dramatu realistycznego. Forma wier-|y,owa nie jest bynajmniej warunkiem koniecznym w dramacie poetyckim, choć niektóre reprezentujące go utwory są pisane wierszem. Cechą [wspólną dramatów tego typu jest traktowanie świata przedstawionego jako metafory (łączy je to z dramatem symbolicznym) i stylizacyjny i li uakter utworów. W dramacie poetyckim dużą rolę gra odwołanie do

427