434,435

fzęcy o ludzkiej psychice. Genetycznie jest to związane z antroponim fizmem pierwotnej świadomości człowieka, która wszelkim zjawiskom przyrody nadawała postać humanistyczną (w bajce, a także w baśni !u dowej), natomiast w późniejszej bajce literackiej owe postacie zwiem* mają charakter konwencjonalnych znaków, odnoszących się dc/oku ślonych zespołów cech ludzkich, oznaczających umownie pewne typy i postawy ludzkie. Zwierzęta w bajce występują jako maski. Nazwa zwr rzęcia jak gdyby zastępuje rozbudowaną charakterystykę, w sposób jetln * znaczny sugeruje ten zespół cech psychicznych i moralnych, o który ba j kopisarzowi chodzi (lew — męstwo lub siła, lis — chytrość, mrówka pracowitość itd.). Można więc powiedzieć, że bajka jest w zasadzie form i alegoryczną: obraz zaprezentowany (postacie i sytuacje zwierząt) jesi znakiem dla treści bezpośrednio w tym obrazie nie zawartych (prawda m* * ralna wynikająca z postaw i sytuacji ludzkich), a związki pomiędzy tymi dwoma elementami są jednoznaczne (inaczej niż w symbolu).

Niekiedy sam znak — obraz pewnej sytuacji — zostaje w bajce sze roko rozbudowany, podlega wielostronnej charakterystyce, a nawet przy biera postać miniaturowej fabuły, przypomina krótką nowelę. Taki kształt mają w przeważającej mierze bajki La Fontainc’a. Kiedy indziej znów przeciwnie: bajka dąży do maksymalnej zwięzłości, nie przedstawia akcji, lecz w sposób lapidarny notuje jakieś zdarzenie, z którego wynika określony sens moralny. Ten rodzaj bajki uprawiał m.in. Lessing (który uz i sadnial go także teoretycznie) oraz — w znacznej części swego bajkopisarstwa —Krasicki. Pierwszy rodzaj określimy jako bajkę narracyjną, drugi zaś jako bajkę epigramatyczną. Oto przykład pierwszego typu:

Razu pewnego w przeźroczystej wodzie Przypatrując się jeleń swej urodzie.

Sam się dziwił cudności rosochatych rogów.

Lecz widząc swoje nogi cienkie jak badyle,

Gorzko narzekał na bogów:

„Gdzie proporcyja ? głowa tyła 1 nogi tyle ?

Me rogi mię równają z wysokimi krzaki,

Lecz mię ta suchość nóg szpeci”.

A wywierając żal taki,

Obejrzy się, aż tu doń obccs ogar leci,

Nie bardzo dalej psiarnia cieką rozpuszczona.

Strach go w głęboki las niesie,

Lecz zręczność jego jest spóźniona,

Bo mu się w gęstym rogi zawadzają lcsic.

Uciekł ci pi zccię, ale mu ogary Podziurawiły mocno szarawary.

B    Kto kocha w rzeczach piękność i zysków się wstydzi,

Częstokroć się takimi pięknościami zguŁi,

Jak tcti jeleń, co swymi nogami się brzydzi,

\    A szkodną ozdobę lubi.

(S. Trembecki Jtletiprzyglądajmy rię)

■ Cytowany przykład nic należy do szczególnie rozbudowanych bajek Łirracyjnych. Niejednokrotnie obejmują one kilkadziesiąt wierszy (takie Łmjtlujcmy również u Trembeckiego), a nawet z górą sto (zwłaszcza Idu I .a Fontaine’a).

A oto przykład bajki epigramatycznej:

„Czemu płaczesz—staremu mówił czyżyk młody —

Lepsze masz teraz w klatce niż w polu wygody”.

„Tyś w niej zrodzon — rzekł stary—przeto ci wybaczę;

Jam był wolny, dziś w klatce — i dlatego płaczę”.

(I. Krasicki Ptaszki w klato)

I Sens moralny bajki może być podany na dwa sposoby: albo ma postać Bezpośrednio sformułowanego morału (na co przykładem może być ■Cytowany utwór Trembeckiego), albo też wynika pośrednio, ale zupełnie fcdnoznacznic, bądź z przedstawionej sytuacji, bądź z epigramatycznej Krtnuły. Pierwszy sposób (gdy morał stanowi pointę utworu lub jego podsumowanie) jest bardziej tradycyjny niż drugi; taka konstrukcja Hijki utrwaliła się od czasów Ezopa.

II Zasadniczym celem bajki jest przekazać jakieś doświadczenie moralne, pouczyć o szkodliwości czy pożyteczności pewnych postaw, formu-fcwać mniej lub bardziej pośrednio wskazówki postępowania i zasady lityczne. Aby osiągnąć ten cel dydaktyczny, bajka najczęściej przeciwstawia dwie postawy moralne, dwa typy argumentacji czy też dwa rodzaje ■Ziałań(np. skuteczne i nieskuteczne) - i dopiero z tego kontrastu wysnuwa morał. Z formą bajki związane są tradycyjnie pewne motywy ternami zne, oparte na takich właśnie kontrastach (np. lis i kruk), które podej-m< >\vane są przez wielu bajkopisarzy i każdorazowo ulegają nowej obróbce poetyckiej. Ale nie tylko same motywy mają trwały żywot w historii bajki, związane z nimi morały również odznaczają się dużym stopniem trwałości. Niekiedy stają się one przysłowiami, choć trzeba też pamiętać, Mc niejednokrotnie morał bajki wyrasta z przysłowia już istniejącego.

435