480 481 2

Ryc. 180. Dziesięcionóg, układ dokrcwny. A — schemat budowy ogólnej, B — części występującej w słupku ocznym; b — obrączka okofoprzcłykowa, d — zwój podprzcłykowy, e — komórki neurosekrecyjne mózgu, m — mózg, n — nerw oczny, o — oko. p — przełyk, t — pierwszy zwój tułowia, z — gruczoł zatokowy, x — gruczoł X

oskórka. Gastrolity zostają rozpuszczone i wchłonięte przez limfę. W polince wydzielane są materiały na nowy oskórek. Faza międzylinkowa jest różnie długa u poszczególnych gatunków, zależnie od tego czy linieją sezonowo czy w innych okresach. Całość procesu reguluje układ hormonalny składający się z gruczołów Y, gruczołów X (organów Hausstróma) i gruczołów zatokowych. Gruczoły Y są parzystymi skupieniami komórek produkującymi hormon linienia (ekdyzon). Zlokalizowane są u podstaw czułków, albo szczęk II. Gruczoły X i zatokowe występują w słupkach ocznych (ryc. 180). Gruczoły X produkują hormon hamujący linienie, działają w międzylince. Gruczoły zatokowe są zbiornikami hormonu hamującego linienie, uwalniają go bezpośrednio do hemolimfy. Można wykazać doświadczalnie, że usunięcie słupków ocznych w różnych fazach życia dziesięcionoga albo wyzwala, albo przedłuża linienie. Działanie układu hormonalnego podlega wpływom centralnego systemu nerwowego, w tym gruczoły X mają charakter neurosekrecyjny i są położone w sąsiedztwie protocerebrum.

U raków, które linieją sezonowo, długość dnia związana z porami roku, poprzez narząd wzroku i zwoje mózgowe, jest czynnikiem regulującym wzrost i linienie. Kraby nie linieją sezonowo, u nich czynnikiem regulującym jest wzrost tkanek, osiągający określony próg.

Ponadto, u dziesięcionogów w skład układu hormonalnego wchodzi organ okołosercowy, o charakterze neurohormonalnym, produkuje hormony regulujące całość procesów metabolicznych. Hormony produkowane przez jajniki regulują cechy samicze. Gruczoły androgeniczne, występujące w nasieniowo-dach (lub na jądrach), regulują cechy samcze.

Układ rozrodczy. Gonady dziesięcionogów są parzyste (ryc. 181), u większości gatunków zlokalizowane w odwłoku. Częste są narządy kopulacyjne, np. u raków i homarów, pierwsze dwie pary odnóży odwłokowych są przystosowane do kopulacji (gonopody), u krewetek funkcjonuje druga para.

d

Ryc. 181. Rak rzeczny, układ rozrodczy. A — samicy, B — samca; a — jajowód, d — jądro, j—jajnik, n — nasieniowód, o — otwór płciowy w drugim odnóżu krocznytn samicy, p — otwór płciowy w czwartym odnóżu krocznym samca

ROZMNAŻANIE I ROZWÓJ

Występuje dość znaczny dymorfizm płciowy. Samce są większe i mają większe szczypce. U najprymitywniejszych dziesięcionogów jaja bruzdkują całkowicie, u reszty częściowo powierzchniowo. Z jaj, u najprymitywniejszych dziesięcionogów, wylęgają się pływiki, u wyższych popływiki, przedżywiki lub żywiki, czy lasonóżki (niektóre krewetki, homary). U typowo lądowych form wolne larwy nie występują. Większość samic dziesięcionogów opiekuje się jajami, noszą je przyklejone do odnóży odwłokowych.

SYSTEMATYKA

W dawniejszych systematykach dziesięcionogi rozdzielano na dwa podrzędy: pływające — Natantia, kroczące — Repiantia,

zależnie od wykształcenia odnóży. Obecnie, dziesięcionogi też rozdziela się na 2 podrzędy, ale kryteria podziału stanowią głównie wykształcenie skrzeli i odwłoka.

Podrząd: Dendrobranchiata

Skrzela drzewkowate, odwłok dobrze wykształcony, ciało bocznie spłaszczone. Pływają przy pomocy odnóży odwłokowych do przodu, jak i do tyłu. Rostrum silnie rozwinięte, łuska czułków II szczególnie duża i długa, szczypce stosun-

481