392,393

przedstawienie teatralne. W sferze więc właściwości dramatu jako dzieła literackiego znajduje się zdolność do uczestniczenia w takiej sztuce wielotworzywowej, jaką jest widowisko teatralne¹. Możliwość realizacji teatralnej oddziaływa na strukturę dramatu traktowanego jako utwór literacki, określa jego właściwości także w warstwie językowej, jej układ bowiem musi być taki, by dramat dał się reprodukować na scenie, by odpowiadał obowiązującym w danej epoce konwencjom teatralnym.

Zasadniczą właściwością przedstawienia teatralnego jest to, że jego odbiorca poznaje je jako bezpośredni obserwator, śledząc je w pewnym stopniu tak, jak śledzi realnie dziejące się fakty życiowe. Dramat, który w zamierzeniu twórcy ma odpowiadać tej podstawowej właściwości teatru jako odrębnej dziedziny sztuki, jest więc tak skonstruowany, by móc się przeistoczyć w tę bezpośrednio daną na scenie rzeczywistość, będącą dokonaną przez inscenizatorów konkretyzacją jego świata przedstawionego. Świat przedstawiony w dramacie prezentowany jest — jak wiemy — bez takiego filtru, jaki w epice stanowi narrator, a w liryce — podmiot liryczny. Emancypacja świata przedstawionego, mniejsza lub większa zależnie od typu dramatu i od epoki, jest właśnie zasadniczym elementem owej zdolności przekształcenia się dramatu jako dzieła literackiego w składnik wielotworzywowej sztuki teatralnej. Emancypacja owa wyraża się w usamodzielnieniu wypowiedzi bohaterów, w ich uniezależnieniu od nadrzędnego podmiotu wypowiadającego oraz w przedstawieniu tych bohaterów w bezpośrednim działaniu.

Struktura dramatu dostosowuje się nie tylko do tych zasadniczych wymagań widowiska teatralnego. Jest ona także uzależniona od tych jego właściwości, które nazwać można właściwościami technicznymi, a które wiążą się np. z czasem trwania spektaklu lub możliwościami sceny. Wpływa to na budowę świata przedstawionego, inną niż w utworze epickim: to, co epik przedstawić może na wielu stronach, dramaturg jest zmuszony ze względu na wymagania teatru przedstawić w jednej scenie (ta różnica w kształtowaniu świata przedstawionego pomiędzy epiką a dramatem jest szczególnie widoczna w dramatycznych parafrazach powieści). Pod naciskiem rygorów realizacji scenicznej drama-

I iit'}.; bardziej niż epik skłania się w budowie świata przedstawionego do rlnoinacji elementów luźniej związanych z zasadniczym tokiem fabuły.

Związek dramatu z teatrem jest widoczny nie tylko w każdej epoce Ich rozwoju, jest także wyrazisty w płaszczyźnie genetycznej. Rozwój dramatu jako gatunku literackiego i teatru współistnieje z sobą w toku d/.icjów. W europejskim kręgu kulturalnym powstanie teatru z odpowiednich obrzędów religijnych było równocześnie wykrystalizowaniem się dramatu jako specyficznej postaci wypowiedzi literackiej.

Z początku, w starożytnej Grecji, dramat i widowisko teatralne nie mi.tly bytu samoistnego. Stanowiły stopniowo usamodzielniający się składnik obrzędów, przede wszystkim związanych z kultem Dionizosa. W obrzędach tych duże znaczenie uzyskały gry mimiczne, często wykonywane w maskach. Drugim ważnym momentem w genezie dramatu były występy chórów. Chwilę przełomową stanowiło wprowadzenie nklora, który odpowiadał na kwestie chóru. Tak powstał zaczątek akcji i dialogu dramatycznego. W miarę przekształcania obrzędów wzrastał Mi ipień samodzielności tych pierwiastków, aż z czasem doszło do powstania teatru jako samodzielnej instytucji kulturalnej i do ukształtowania się dramatu jako pełnoprawnego rodzaju literackiego.

Współzależność rozwoju teatru i dramatu daje o sobie znać nie tylko w okresie początkowym. Teatr jako instytucja, której zadaniem jest organizowanie przedstawień, ulegał w ciągu wieków przekształceniom, l ik pod względem funkcji społecznej, jak środków technicznych. Warun-1 i teatru starożytnego, „teatru ogromnego”, przeznaczonego dla najszerszych rzesz publiczności, oraz jego właściwości techniczne wywarły wpływ na strukturę dramatu greckiego (np. brak takich środków, jak zmiana dekoracji, wskazująca, że zmieniło się miejsce akcji, dyktował konieczność „jedności miejsca”). Tak samo właściwości teatru średniowiecza, teatru wędrownego i przykościelnego, a więc związanego także ;z obrzędami religijnymi, wycisnęły piętno na strukturze dramatu tego okresu. Podobnie działo się wtedy, gdy pozycję dominującą zdobyła (cena dworska, a także później, gdy jej miejsce zajęła w w. XIX tzw. pudełkowa scena teatru mieszczańskiego.

Rozwój dramatu w w. XX pozostaje w ścisłym związku z powiększeniem możliwości technicznych teatru (np. możliwość wykorzystania w przedstawieniu elementów filmu), a także z rozwojem coraz to nowych koncepcji inscenizacyjnych, nie znanych wiekom poprzednim. Na przykład koncepcja tzw. teatru epickiego Brechta wywarła wpływ

393

1

Istnieją wprawdzie tzw. dramaty nicsccnicznc (określane czasem niemieckim terminem LescJrama), które są pisane bez przeznaczenia na scenę (np. Róża Żeromskiego). Powstają one zwykle w wyniku świadomego nieliczenia się z istniejącymi w danej epoce możliwościami inscenizacyjnymi teatru (także w sensie technicznym). 1 te utwory bywają jednak czasem po odpowiedniej adaptacji wystawiane.