Zarys teorii literatury1

znajdują się w świadomości osoby, z której perspektywy jest konstruowany dany świat przedstawiony. Żeby się przekonać o wielkiej różnicy pomiędzy tego typu kompozycjami także z omawianego teraz punktu widzenia, wystarczy porównać np. jakąkolwiek powieść historyczną w. XIX (choćby Faraona czy SalammbS) z powieścią Faulknera .-Ibsa/omie, Absalomie. U Prusa lub Flauberta historyczna rzeczywistość jest dana tak, jakby obiektywnie istniała poza wypowiadającym, u Faulknera też nie kwestionuje się jej rzeczywistego toku, ale historia pojawia się na kartach powieści o tyle tylko, o ile jawi się w świadomości bohatera, który na podstawie własnej pamięci i tego, co mu opowiedziano w dzieciństwie, usiłuje zrekonstruować historyczny świat przedstawiony. W przypadku pierwszym czytelnikowi zostaje zaprezentowany świat utworu niejako gotowy, w przypadku drugim — staje się on przed jego oczyma.

Kompozycja zamknięta i kompozycja otwarta nie stanowią zjawisk ściśle od siebie odgrodzonych. Pomiędzy ich krańcowymi realizacjami, takimi jak z jednej strony klasycy styczna tragedia, a z drugiej — poemat dygresyjny, istnieje szereg form pośrednich. W toku procesu historycznego dwie te odmiany kompozycji wzajemnie na siebie oddziaływają. W obrębie tego oddziaływania powstają ukształtowania niejako hybry-dyczne, łączące elementy jednej i drugiej. Określone formy wypowiedzi w pewnych okresach skłaniają się bardziej ku kompozycji zamkniętej, w innych — ku otwartej. Tak więc np. dramat w okresie realizmu stanowi prawie z reguły kompozycję zamkniętą, jednakże w czasach romantyzmu a także współcześnie w bardzo wielu realizacjach przybiera on kształt otwarty. Nie ma pomiędzy nimi przepaści, istnieje bowiem dużo realizacji pośrednich. W zakresie dramatu takimi realizacjami pośrednimi są np. naturalistyczne „sceny z życia”.

W jakiejkolwiek postaci się pojawia, a więc zarówno zamkniętej, jak otwartej, kompozycja czyni ze świata przedstawionego określoną całość, w której wszystkie elementy wzajemnie na siebie oddziaływają i w której nieobecność choćby jednego z nich zmieniłaby charakter całości. Tak więc kompozycja otwarta nawet w swej najbardziej skrajnej postaci, jeśli jest tylko umotywowana i zamierzona, nic równa się „brakowi kompozycji” (jak czasem sądzą ci, którzy absolutyzują formy kompozycji zamkniętej), jest takim samym czynnikiem organizującym jak najbardziej zrygoryzowana kompozycja zamknięta.