Zarys teorii literatury7

v czasie (np. zdarzenia), oraz motywy statyczne (np. rzeczy, wyglądy), poprzez które kształtuje się przestrzeń przedstawionego świata.

Połączenia motywów tworzą całostki wyższego rzędu, takie — przykładowo — jak przebiegi zdarzeń, tło, postacie itp. Połączenia te mogą mieć bardzo różny charakter; w grę wchodzą — najogólniej biorąc — cztery rodzaje związków pomiędzy elementami świata przedstawionego: a) związki polegające na następstwie motywów w czasie; b) związki przyczynowo-skutkowe (motyw A, np. określona decyzja postaci, warunkuje przyczynowo wystąpienie motywu B, np. śmierci innej postaci); c) związki celowościowe (teleologiczne), polegające na tym, że pewien ciąg motywów (A B C D...) podlega jak o całość dążeniu do określonego celu (np. bieg zdarzeń w powieści kryminalnej zmierzający nieuchronnie do zdarzenia finalnego lub rozwój motywów w utworze lirycznym o wyraziście zarysowanej poincie); d) związki funkcjonalne (motyw A i motyw B warunkują się wzajemnie, tworząc w tym wzajemnym oddziaływaniu całość wyższego rzędu, np. kombinacja dwóch lub więcej motywów statycznych składających się na wygląd bohatera, lub połączenie motywu statycznego, np. krajobrazowego, z dynamicznym, dające łącznie samodzielny epizod fabularny).

W obrębie świata przedstawionego znajduje się zawsze jakiś centralny zespół motywów (lub nawet — jeden motyw), który zapewnia owemu światu wewnętrzną spoistość. Ten główny element świata przedstawionego—tp temat utworu. Można by powiedzieć, że świat przedstawiony powstaje ze względu na ów centralny składnik, że obudowuje się wokół niego, narasta zarówno w czasie, jak i wszerz — poprzez motywy statyczne. Tematem np. Sienkiewiczowskiego Latarnika są losy tytułowego bohatera od momentu przyjęcia przezeń posady na latami do usunięcia go z pracy za niedopełnienie obowiązków. Tematem Zemsty Fredry jest spór dwóch sąsiadów o mur dzielący ich posesje. Tematem cyklu Trenów Kochanowskiego jest uczucie bólu ojcowskiego po śmierci córeczki.

Zarówno temat utworu, jak i szerzej: świat przedstawiony — kształtują się na podstawie pewnego zasobu elementów, które są dla pisarza budulcem. Mogą to być zjawiska zaobserwowane przez niego w życiu codziennym, znane mu z osobistego doświadczenia lub dostarczone przez inne utwory, przez zapisy dokumentalne, gazetę, kronikę historyczną, czerpane z mitologii, z folkloru itp. Ten wyzyskany przez autora