Zarys teorii literatury2

repliki jego interlokutora, np. w pewnych odmianach monologu w prozie współczesnej, często w tzw. monologu estradowym.

W kompozycji utworu literackiego niezwykle ważną rolę odgrywa gzSsT- Różni się on od tzw. czasu fizykalnego, w jakim żyjemy, jest Tiowiem — jak wszystko w dziele literackim — fikcyjny. Jednakże dzieło literackie jest nie do pomyślenia poza układem czasowym, świat przedstawiony realizuje się zawsze w czasie, jest jakością czasową.

Czas występować może w utworze literackim w trzech płaszczyznach : czasu wypowiedzi (nie chodzi tu jednak o realny czas napisania utworu, ale o czas, w którym mówi fikcyjny podmiot wypowiadający), czasu świata przedstawionego (tzn. fikcyjnego czasu, w którym przebiegają zdarzenia) oraz czasu historycznego, który w dziele istnieje poprzez dwie powyższe płaszczyzny czasowe (o czasie — por. rozdziały następne). Dla zjawisk kompozycji decydujące znaczenie ma czas zdarzeń. Może się on kształtować w toku sukcesywnym, gdy zdarzenia następują chronologicznie jedne po drugich, bądź w toku inwersyjnym, kiedy są relacjonowane niezależnie od swego miejsca w łańcuchu czasowym. Na kształtowanie czasu zdarzeń duży wpływ ma jego stosunek do czasu wypowiedzi, wobec którego jest zawsze czasem przeszłym. W pewnych sytuacjach czas świata przedstawionego kształtowany jest tak, jakby był samodzielny i w pełni zobiektywizowany, w innych — jest uzależniony wyraźnie od czasu wypowiedzi, który wysuwa się na plan pierwszy, np. wówczas, gdy narrator przerywa rekonstruowanie przeszłości, by mówić o tym, co się dzieje aktualnie.

Czas w postaci samodzielnej w zasadzie nie bywa dominantą kompozycyjną. Bywa nią bądź w powiązaniu z podmiotem mówiącym, bądź też w powiązaniu z organizacją zdarzeń świata przedstawionego, najczęściej w formie łańcucha przyczynowo-skutkowego (o tej ostatniej możliwości będzie za chwilę mowa). W pierwszym przypadku wysuwa się na główne miejsce czas wypowiedzi, w drugim — czas świata przedstawionego.

Mogą jednak istnieć wypadki, w których kształtowanie czasu niejako ponad podmiotem mówiącym i ponad światem przedstawionym jest głównym czynnikiem kompozycji. Dzieje się tak głównie wtedy, gdv czas jest nie tylko elementem organizacji dzieła, ale także przedmiotem zawartych w nim refleksji. Przykładem utworów, w których kształtowany obiektywnie czas gra dużą rolę, są tzw. powieści rodzinne (typu Nocy i dni Dąbrowskiej i Rodziny Tbibault Martina du Gard), przedst.t