Zarys teorii literatury5

Ul _nhrm> życia w ntlyni jego chaosie). Ciąg przyczynowo-skutkowy ₍„„,wt pe\vm» konstrukcję literacką, ni< od powlądującą nigdy w pełni »v\vtn realnym płcrw»ww>rom,

Cijgi przyczynowo-skutkowe występują mc tylko w tych utworach, UłW zakładają izw. realistyczny obraz świata. Istnieją one również «• takich formach literatury antycznej jak epos i tragedia, które za kia il*h' bezpośrednią interwencję bogów w lok zdarzeń, u także tnworm h ńntitstycznych, w których żadnego wynikania w sensie Życiowym nic ma i w których prawdziwość nikt nic hylhy skłonny wierzyć (tak jak siaro-łrtni Grecy wierzyli w bezpośrednią interwencje bogów). W baśni uznawanym przez czytelnika następstwem przyczynowo skutkowym jest np. to, że na skutek zaklęcia otwiera się Sezam lub ożywa dziewczyna przemieniona prze* czarownicę w kamień.

Widzimy więc, ż.c konstrukcje przyczynowo-skutkowe sij niejako w utworze z góry założone, i to nic tylko w twórczości I ant antycznej, ale zawsze, z tą jednak różnic;), że w utworach realistycznych do owych przyjętych założeń należało to także, by powiązania przyczyn.»w<>--skutkowe nic wykraczały poza empirycznie sprawdzalne prawdopodobieństwo. W pewnych wypadkach - nic wchodzących zresztą w obręb fantastyki — to ostatnie założenie zostaje uchylone, wtedy mianowicie, gdy pisarzowi zależy na uwydatnieniu nicwspólmierności powiązanych ze sobą przyczyn i skutków. Jest to przypadek charaktc-rystyczny dla utworów groteskowych oraz dla tych, które stanowią zamierzoną parodię przyczynowości, obowiązującej w twórczości rcali stycznej. Takie kształtowanie konstrukcji przyczynowej, w którym element przewrotności i paradoksu gra rolę podstawową, służyć też może uzyskaniu satyrycznej wyrazistości, jak np. w noweli Czechowa Smieri urzędnika, w której z błahej przyczyny wypływa tragiczny skutek (tytułowy bohater umiera dlatego, że w teatrze niechcący kichnął na łysinę generała).

Zdarzają się przypadki, w których dominantą kompozycyjną jest ujęrrtc stylistyczne. Mamy z tym do czynienia wówczas, gdy jest ono wyrazistsze od podmiotu wypowiadającego czy poszczególnych elementów świata przedstawionego, a więc spełnia rolę zasadniczego czynnika spajającego także wobec świata przedstawionego. Może ono tę rolę spełniać w takich sytuacjach, kiedy bądź odwołuje się do zastanych, utrwalonych w cłnnej formie układów stylistycznych, bądź też eksponuje pewne powtarzające się elementy, nmjącc dla kształtu całości ogromne