Zarys teorii literatury0

trch z góry niejako danych stosunków. Kompozycja otwarta zakłada jego postawę bardziej aktywną, musi on bowiem zrekonstruować stosunki pomiędzy p< szczególnymi elementami, nieraz lekko tylko sugerowane albo w ogóle nie zaznaczone, musi się domyślać związków, o których nie ma nigdy mowy bezpośrednio, czyli w jakiś sposób ¹ zrekonstruować utwór w swej świadomości (co nie znaczy, że w tej rekonstrukcji czytelniczej ma się on sprowadzić do formy zamkniętej). Przykładem takiego kształtowania postawy czytelnika są aktualne tendencje w awangardzie tak poetyckiej, jak powieściowej (por. np. ( zsnrf potok 1.. Buczkowskiego, wiersze M. Białoszewskiego, T. Karpowicza itp.).

Przyznawanie większego znaczenia bądź kompozycji zamkniętej, bądź otwartej wiąże się najczęściej z przyjętym światopoglądem (co nie znaczy bynajmniej, że one same w sobie są wyrazem jakiegoś światopoglądu). w pewnych sytuacjach jedna, w innych — druga wydaje się bliższa rzeczywistości, ma oddawać lepiej jej strukturę. Kompozycja zamknięta wiąże się zazwyczaj z taką wizją świata, która np. dostrzega w nim przede wszystkim pierwiastki stale, traktuje go jako dany raz na zawsze — takie właśnie rozumienie świata wpłynęło na to, że klasycyzm (zwłaszcza francuski w. XVII i XVIII) dążył do form zamkniętych, w których faktem zasadniczym było takie zjawisko jak dość rygorystycznie rozumiana harmonia. W realistycznej twórczości w. XIX kompozycja zamknięta łączyła się mniej lub bardziej ściśle ze światopoglądem pozytywistycznym, który akcentował determinizm, przyczynowość itp. kompozycja otwarta wiąże się najczęściej z takim ujęciem świata, które uwydatnia jego dynamizm, zmienność, płynność. Te względy oddziałały na jej atrakcyjność dla romantyków czy pisarzy (jak np. Proust), na których oddziaływała filozofia Bergsona. Czasem może się wiązać z dążeniem do pokazywania świata jako skłębionego chaosu, np. we wzmiankowanych wyżej powieściach Dos Passosa.

Powiązana z takim czy innym światopoglądem, kompozycja ma więc pełnić pewne funkcje poznawcze. Kompozycja zamknięta — dotyczy t<> zwłaszcza układów fabularnych — sugeruje, że rzeczywistość poznawana jest w sposób obiektywny, że świat przedstawiony jest względem niej adekwatny. W kompozycji otwartej bardzo często świat jest ukazywany tak, jak się pojawia w danej świadomości (podmiotu wypowiadającego, bohatera itp.), nie ma więc bytu samodzielnego, jego elementy pojawiają się w utworze o tyle, o ile w danym momencie