248,249

tych z góry niejako danych stosunków. Kompozycja otwarta zakłada jego postaw'? bardziej aktywną, musi on bowiem zrekonstruować stosunki pomiędzy poszczególnymi elementami, nieraz lekko tylko sugerowane albo w ogóle nie zaznaczone, musi się domyślać związków, o których nie ma nigdy mowy bezpośrednio, czyli w jakiś sposób zrekonstruować utwór w swej świadomości (co nie znaczy, że w' tej rekonstrukcji czytelniczej ma się on sprowadzić do formy zamkniętej). Przykładem takiego kształtowania postawy czytelnika są aktualne tendencje w awangardzie tak poetyckiej, jak powieściowej (por. np. Czarny potok L. Buczkowskiego, wiersze M. Białoszewskiego, T. Karpowicza itp.).

Przyznawanie większego znaczenia bądź kompozycji zamkniętej, bądź otwartej wiąże się najczęściej z przyjętym światopoglądem (co nie znaczy bynajmniej, że one same w sobie są wyrazem jakiegoś światopoglądu), w pewnych sytuacjach jedna, w innych — druga wydaje się bliższa rzeczywistości, ma oddawać lepiej jej strukturę. Kompozycja zamknięta wiąże się zazwyczaj z taką wizją świata, która np. dostrzega w nim przede wszystkim pierwiastki stałe, traktuje go jako dany raz na zawsze — takie właśnie rozumienie świata wpłynęło na to, że klasycyzm (zwłaszcza francuski w. XVII i XVIII) dążył do form zamkniętych, w których faktem zasadniczym było takie zjawisko jak dość rygorystycznie rozumiana harmonia. W realistycznej twórczości w. XIX kompozycja zamknięta łączyła się mniej lub bardziej ściśle ze światopoglądem pozytywistycznym, który akcentował determinizm, przyczynowość itp. Kompozycja otwarta wiąże się najczęściej z takim ujęciem świata, które uwydatnia jego dynamizm, zmienność, płynność. Te względy oddziałały na jej atrakcyjność dla romantyków czy pisarzy (jak np. Proust), na których oddziaływała filozofia Bergsona. Czasem może się wiązać z dążeniem do pokazywania świata jako skłębionego chaosu, np. we wzmiankowanych wyżej powieściach Dos Passosa.

Powiązana z takim czy innym światopoglądem, kompozycja ma więc pełnić pewne funkcje poznawcze. Kompozycja zamknięta — dotyczy to zwłaszcza układów fabularnych — sugeruje, że rzeczywistość poznawana jest w sposób obiektywny, że świat przedstawiony jest względem niej adekwatny. W kompozycji otwartej bardzo często świat jest ukazywany tak, jak się pojawia w danej świadomości (podmiotu wypowiadającego, bohatera itp.), nie ma więc bytu samodzielnego, jego elementy pojawiają się w utworze o tyle, o ile w danym momencie znajdują się w świadomości osoby, z której perspektywy jest konstruowany dany świat przedstawiony. Żeby się przekonać o wielkiej różnicy pomiędzy tego typu kompozycjami także z omawianego teraz punktu widzenia, wystarczy porównać np. jakąkolwiek powieść historyczną w. XIX (choćby Faraona czy Salammbó) z powieścią Faulknera Absalomie, Absalomie. U Prusa lub Flauberta historyczna rzeczywistość jest dana tak, jakby obiektywnie istniała poza wypowiadającym, u Faulknera też nie kwestionuje się jej rzeczywistego toku, ale historia pojawia się na kartach powieści o tyle tylko, o ile jawi się w świadomości bohatera, który na podstawie własnej pamięci i tego, co mu opowiedziano w dzieciństwie, usiłuje zrekonstruować historyczny świat przedstawiony. W przypadku pierwszym czytelnikowi zostaje zaprezentowany świat utworu niejako gotowy, w przypadku drugim — staje się on przed jego oczyma.

Kompozycja zamknięta i kompozycja otwarta nie stanowią zjawisk ściśle od siebie odgrodzonych. Pomiędzy ich krańcowymi realizacjami, takimi jak z jednej strony klasycystyczna tragedia, a z drugiej — poemat dygresyjny, istnieje szereg form pośrednich. W toku procesu historycznego dwie te odmiany kompozycji wzajemnie na siebie oddziaływają. W obrębie tego oddziaływania powstają ukształtowania niejako hybry-dyczne, łączące elementy jednej i drugiej. Określone formy wypowiedzi w pewnych okresach skłaniają się bardziej ku kompozycji zamkniętej, w innych — ku otwartej. Tak więc np. dramat w okresie realizmu stanowi prawie z reguły kompozycję zamkniętą, jednakże w czasach romantyzmu a także współcześnie w bardzo wielu realizacjach przybiera on kształt otwarty. Nie ma pomiędzy nimi przepaści, istnieje bowiem dużo realizacji pośrednich. W zakresie dramatu takimi realizacjami pośrednimi są np. naturalistyczne „sceny z życia”.

W jakiejkolwiek postaci się pojawia, a więc zarówno zamkniętej, jak otwartej, kompozycja czyni ze świata przedstawionego określoną całość, w której wszystkie elementy wzajemnie na siebie oddziaływają i w której nieobecność chocby jednego z nich zmieniłaby charakter całości. Tak więc kompozycja otwarta nawet w swej najbardziej skrajnej postaci, jeśli jest tylko umotywowana i zamierzona, nie równa się „brakowi kompozycji” (jak czasem sądzą ci, którzy absolutyzują formy kompozycji zamkniętej), jest takim samym czynnikiem organizującym jak najbardziej zrygoryzowana kompozycja zamknięta.