Zarys teorii literatury1

Klaus Hofcr zaczął się buntować przeciw swemu stylowi, ale cóż? Siedział w nim jak w pudelku.

(A. Rudnicki Ucieczka z Jasnej Polarrf)

Wszyscy rozumiemy znaczenie słowa pudełko; kiedy słyszymy je lub czytamy, podkładamy pod nie odpowiedni desygnat. W cytowanym tekście słowo pudełko też jest całkowicie zrozumiałe, ale czy znaczy to samo co wypowiedziane w izolacji i definiowane w słowniku? We fragmencie utworu Rudnickiego słowo pudełko nie oznacza przedmiotu określonego kształtu i niewielkich wymiarów. Rudnicki aktualizuje jedną tylko stronę znaczenia pudełka: oznacza ono przedmiot zamknięty, z którego nie ma wyjścia.

Jak już powiedzieliśmy, transformacji języka w utworze literackim sprzyja to, że określony element językowy w stopniu większym niż w innych wypowiedziach odnosi się do całokształtu danej wypowiedzi W cytowanym wyżej fragmencie z opowiadania Rudnickiego kontekst określa właściwe w danym wypadku znaczenie słowa pudełko, zresztą zależność między konkretnym elementem językowym a całością jest zawsze obustronna. Czasami tylko dzięki kontekstowi możemy zrozumieć, co słowo w danym wypadku znaczy. Oto przykład:

Ten Fabian odbywał się jeszcze ciągle, mimo że umarł już dawno.

(Z. Nałkowska Niecierpliwi)

Zdanie to przytoczone w izolacji wydaje się nonsensem: odbywał się mogą tylko zdarzenia, a nie człowiek, tym bardziej człowiek zmarły. Sens tego zwrotu ujawni się dopiero na tle całego rozdziału powieści, w którym mówi się o tym, jak dwaj kuzyni po wieloletnim niewidzeniu rozmawiają, wspominając swego dziadka Fabiana. Z całego kontekstu wynika, że sformułowanie „... Fabian odbywał się jeszcze ciągle” znaczy, iż jeszcze wciąż prowadzono rozmowę na jego temat. Na tym tle zwrot odbywał się nabiera jasności i zyskuje nieoczekiwany walor stylistyczny.

W wypowiedzi literackiej kontekst jest tak bardzo ważny również z tej racji, że pełni tę funkcję, którą w wypowiedziach potocznych spełnia sytuacja, w jakiej się dokonuje akt mówienia. Wewnętrzny kontekst wypowiedzi jest tutaj zasadniczym punktem odniesienia. Wartość poszczególnego faktu językowego nie tkwi w nim samym, ujawnia się dopiero na tle całej wypowiedzi, czyli właśnie w odpowiednim kontekście.

104