104,105

[...] Klaus Hofer zaczął się buntować przeciw swemu stylowi, ale cóż ? Siedział w nim jak w pudelku.

(A. Rudnicki Ucieczka z Jasnej Polany)

Wszyscy rozumiemy znaczenie słowa pudełko-, kiedy słyszymy je lub czytamy, podkładamy pod nie odpowiedni desygnat. W cytowanym tekście słowo pudełko też jest całkowicie zrozumiałe, ale czy znaczy to samo co wypowiedziane w izolacji i definiowane w słowniku ? We fragmencie utworu Rudnickiego słowo pudełko nie oznacza przedmiotu określonego kształtu i niewielkich wymiarów. Rudnicki aktualizuje jedną tylko stronę znaczenia pudełka-, oznacza ono przedmiot zamknięty, z którego nie ma wyjścia.

Jak już powiedzieliśmy, transformacji języka w utworze literackim sprzyja to, że określony element językowy w stopniu większym niż w innych wypowiedziach odnosi się do całokształtu danej wypowiedzi. W cytowanym wyżej fragmencie z opowiadania Rudnickiego kontekst określa właściwe w danym wypadku znaczenie słowa pudełko, zresztą zależność między konkretnym elementem językowym a całością jest zawsze obustronna. Czasami tylko dzięki kontekstowi możemy zrozumieć, co słowo w danym wypadku znaczy. Oto przykład:

Ten Fabian odbywał się jeszcze ciągle, mimo żc umarł już dawno.

(Z. Nałkowska Niecierpliwi)

Zdanie to przytoczone w izolacji wydaje się nonsensem: odbywać się mogą tylko zdarzenia, a nie człowiek, tym bardziej człowiek zmarły. Sens tego zwrotu ujawni się dopiero na tle całego rozdziału powieści, w którym mówi się o tym, jak dwaj kuzyni po wieloletnim niewidzeniu rozmawiają, wspominając swego dziadka Fabiana. Z całego kontekstu wynika, że sformułowanie „... Fabian odbywał się jeszcze ciągle” znaczy, iż jeszcze wciąż prowadzono rozmowę na jego temat. Na tym tle zwrot odbywał się nabiera jasności i zyskuje nieoczekiwany walor stylistyczny.

W wypowiedzi literackiej kontekst jest tak bardzo ważny również z tej racji, że pełni tę funkcję, którą w wypowiedziach potocznych spełnia sytuacja, w jakiej się dokonuje akt mówienia. Wewnętrzny kontekst wypowiedzi jest tutaj zasadniczym punktem odniesienia. Wartość poszczególnego faktu językowego nie tkwi w nim samym, ujawnia się dopiero na tle całej wypowiedzi, czyli właśnie w odpowiednim kontekście.

W wypowiedzi literackiej, w której z zasady pozycję dominującą zajmuje funkcja estetyczna, dużą rolę odgrywają te fakty językowe, które są szczególnie do tego predysponowane, by być jej wyrazicielem. Mowa tu o różnorodnych przekształceniach składniowych, słowotwórczych, semantycznych.

Dokonany poniżej przegląd nie ma sugerować, że do omówionych w nim faktów sprowadza się język o funkcji estetycznej, że owe fakty są istotnym wyróżnikiem każdej wypowiedzi literackiej. Możliwe jest bowiem dzieło literackie, w którym żaden z tych faktów nie występuje albo, jeśli nawet występuje, nie różni się niczym od tej postaci, jaką ma dane zjawisko w mowie potocznej. Jest to charakterystyczne szczególnie dla pewnych odmian prozy powieściowej (zwłaszcza realistycznej), dążącej do przezroczystości stylistycznej. W prozie takiej język nie przestaje pełnić funkcji estetycznej. Również utwory poetyckie mogą być pozbawione niemal zupełnie tych środków stylistycznych, o których będzie mowa niżej, mogą być dosłowne i potoczne. Ascetyzm ten nie przeszkadza odbieraniu takich utworów jako wypowiedzi poetyckiej:

Z Paryża do Rzymu lecieliśmy odrzutowcem podróż zajęła nam dwie godziny wylądowaliśmy w upal

Po drodze

ani razu nie spojrzałem przez okno zapomniałem że jestem w powietrzu mój sąsiad coś zapisywał w notesie rachunki

a może robił notatki

(A. Ważyk Bez notatnika)

Cytowane strofy (tak zresztą jak cały wiersz) pozbawione są tzw. chwytów stylistycznych. Ich nieobecność jest przez poetę przestrzegana tak konsekwentnie, że także przez to wiersz różni się od wypowiedzi potocznej, w której zwykle one występują. Można powiedzieć paradoksalnie, że właśnie w tym zamierzonym ascetyzmie wyraża się funkcja poetycka języka, że dzięki niemu wypowiedź ta nabiera szczególnej wyrazistości, odbiera się ją bowiem nie w izolacji, ale na tle innych utworów poetyckich, w których taka założona asceza językowa nie występuje,

105