240,241

repliki jego interlokutora, np. w pewnych odmianach monologu w prozie współczesnej, często w tzw. monologu estradowym.

W kompozycji utworu literackiego niezwykle ważną rolę odgrywa czas. Różni się on od tzw. czasu fizykalnego, w jakim żyjemy, jest bowiem — jak wszystko w dziele literackim — fikcyjny. Jednakże dzieło literackie jest nie do pomyślenia poza układem czasowym, świat przedstawiony realizuje się zawsze w czasie, jest jakością czasową.

Czas występować może w utworze literackim w trzech płaszczyznach: czasu wypowiedzi (nie chodzi tu jednak o realny czas napisania utworu, ale o czas, w którym mówi fikcyjny podmiot wypowiadający), czasu świata przedstawionego (tzn. fikcyjnego czasu, w którym przebiegają zdarzenia) oraz czasu historycznego, który w dziele istnieje poprzez dwie powyższe płaszczyzny czasowe (o czasie — por. rozdziały następne). Dla zjawisk kompozycji decydujące znaczenie ma czas zdarzeń. Może się on kształtować w toku sukcesywnym, gdy zdarzenia następują chronologicznie jedne po drugich, bądź w toku inwersyjnym, kiedy są relacjonowane niezależnie od swego miejsca w łańcuchu czasowym. Na kształtowanie czasu zdarzeń duży wpływ ma jego stosunek do czasu wypowiedzi, wobec którego jest zawsze czasem przeszłym. W pewnych sytuacjach czas świata przedstawionego kształtowany jest tak, jakby był samodzielny i w pełni zobiektywizowany, w innych — jest uzależniony wyraźnie od czasu wypowiedzi, który wysuwa się na plan pierwszy, np. wówczas, gdy narrator przerywa rekonstruowanie przeszłości, by mówić o tym, co się dzieje aktualnie.

Czas w postaci samodzielnej w zasadzie nie bywa dominantą kompozycyjną. Bywa nią bądź w powiązaniu z podmiotem mówiącym, bądź też w powiązaniu z organizacją zdarzeń świata przedstawionego, najczęściej w formie łańcucha przyczynowo-skutkowego (o tej ostatniej możliwości będzie za chwilę mowa). W pierwszym przypadku wysuwa się na główne miejsce czas wypowiedzi, w drugim — czas świata przedstawionego.

Mogą jednak istnieć wypadki, w których kształtowanie czasu niejako ponad podmiotem mówiącym i ponad światem przedstawionym jest głównym czynnikiem kompozycji. Dzieje się tak głównie wtedy, gdy czas jest nie tylko elementem organizacji dzieła, ale także przedmiotem zawartych w nim refleksji. Przykładem utworów, w których kształtowany obiektywnie czas gra dużą rolę, są tzw. powieści rodzinne (typu Nocy i dni Dąbrowskiej i Rodziny Tbibault Martina du Gard), przedstawiające dzieje pokoleń jednej rodziny, podporządkowane bezlitosnemu, biegowi czasu. Przykładem utworów, w których dominującą rolę gra czas subiektywny (tzn. przeżywany przez postać), jest wiele powieści reprezentujących współczesną awangardę (np. Odmiany czasu Butora). Ich. przedmiotem jest przeżywanie czasu przez bohatera, subiektywny sposób jego kształtowania.

W pewnych sytuacjach dominantą kompozycyjną może być organizacja przestrzenna świata przedstawionego w utworze. Dotyczy to stosunkowo nielicznej grupy zjawisk. Świat przedstawiony zawsze podlega — tak jak organizacji czasowej — pewnemu uporządkowaniu w zakresie prezentowanej w nim przestrzeni. Uporządkowanie to odgrywa zazwyczaj podrzędną rolę wśród czynników kompozycyjnych dzieła. Wybija się na plan pierwszy wówczas, gdy tematem dzieła są układy przestrzenne, a więc przede wszystkim w poemacie opisowym. W poemacie takim istnieje jeden tylko czas, czas wypowiedzi, nie odgrywa on jednak istotnej roli, sam przedmiot opisu ujmowany jest / zasady pozaczasowo i w sposób krańcowo zobiektywizowany. Klasycznym przykładem takiego poematu opisowego w literaturze polskiej jest Sofiówka Trembeckiego.

Stosunki przestrzenne jako czynnik kompozycyjny zdobyły ważną pozycję w jednym z kierunków' awangardowej prozy współczesnej (por. powieść Robbe-Grilleta Gumy). Chodzi w tej prozie o opis tego, w jaki sposób dany wycinek przestrzeni może być postrzegany z tego punktu widzenia, w którym znajduje się bohater lub podmiot mówiący w określonym momencie.

Dominantą kompozycyjną może być także bohater. Dzieje się tak wtedy, gdy skupia on uwagę niejako sam w sobie, niezależnie od zdarzeń, w których występuje, a czasem w ogóle poza nimi. Najwyrazistszym przypadkiem, w którym bohater ujmowany jest poza zdarzeniami, jest i/.w. charakter, krótki utwór prozą, uprawiany w starożytności przez Teofrasta (w literaturze polskiej cykl charakterów napisała Nałkowska).

I hwór wypełnia wyłącznie mniej lub bardziej zindywidualizowana i li.irakterystyka bohatera; jeśli pojawia się w nim jakieś zdarzenie, to tylko jako element owej charakterystyki. Bohater znajduje się zawsze na pierwszym planie i stanowi główny ośrodek kompozycji.

Na pierwszym planie znajduje się bohater także w wielu odmianach dwudziestowiecznej powieści psychologicznej. Jej cechą charakterystyczną jest stosunek analityczny do świata wewnętrznego postaci,

16    - ZuryN teorii literatury 241