Zarys teorii literatury7

Niekiedy dążenie do oddziaływania na odbiorcę jest tak silne, ż.c 96 (organizowanie świata przedstawionego, przynoszące jego interpretację, wydaje się niewystarczające. Pisarz usiłuje wtedy dotrzeć do Jjhiorcy i oddziałać na niego także w inny sposób. Przykładem mogą być pewne zjawiska z zakresu powieści. Powieść, zwłaszc za w tej postaci, vc jakiej się ukształtowała w w. XIX, zakłada oddziaływanie na odbiorcę prrez konstrukc ję świata przedstawionego, wyposażonego w wyraźny [zespól znaczeń, nadanych mu w sposób mniej łub bardziej pośredni przez narratora. Jednakie w powieści w zasadzie respektującej ten sposób oddziaływania na odbiorcę mogą się pojawić elementy różnorodne. Wtedy mianowicie, gdy te zarezerwowane dla powieści środki oddziaływania wydają się pisarzowi z jakichś względów niewystarczające, a więc sięga on po takie, o których sądzi, że są skuteczniejsze: ckskurs publicystyczny, liryczne zwroty do odbiorcy itp. Są to zjawiska charakterystyczne np. dla prozy Żeromskiego, w której elementy takie naruszają układ kompozycyjny, naruszają normę kompozycyjną, obowiązującą wówczas w powieści i w zasadzie realizowaną, nic ukształtowała się bowiem wtedy taka norma, która by łączyła zasadę oddziaływania poprzez konstrukcję świata przedstawionego z oddziaływaniem poprzez wstawki publicystyczne, łączące w sobie często wywody pojęciowe | fragmentami lirycznymi.

Twórczość powieściowa Żeromskiego stanowi doskonały przykład tego, jak celowe aspekty kompozycji są wynikiem z jednej strony obowiązujących konwencji, z drugiej — aktualnych zadań utworu literackiego wobec odbiorcy. Układ kompozycyjny kształtuje się w ich współdziałaniu: konwencja jest nieustannie regulowana, modelowana przez aktualne odniesienia do odbiorcy, oddziaływanie na odbiorcę zaś jest nieustannie kształtowane przez ową konwencję, organizującą świat przedstawiony w spoistą całość.

3. UKŁAD KOMPOZYCYJNY A MATERIAŁ TEMATYCZNY

Drugim — obok celu — istotnym czynnikiem określającym kompozycję jest materiał tematyczny; materiał ów nosi w sobie pewne predyspozycje do podlegania takiemu, a nie innemu układowi. Są to tylko predyspozycje, gdyż nie można a priori powiedzieć, że dany materiał tematyczny może być ujęty w taki i tylko taki sposób. Związki pomiędzy materiałem tematycznym a określonym typem kompozycji nic mają