Zarys teorii literatury4

sposobu jej przeżywania i myślenia, do subiektywnej wizji świata, jaką ona reprezentuje. Klasycznym przykładem utworu, w którym bohater stanowi czynnik dominujący, jest cykl powieściowy Prousta W poszukiwaniu straconego czasu. Bohater może pełnić funkcję dominanty kompozycyjnej dzięki temu, że wszystko ukazywane jest przez jego pryzmat, z jego punktu widzenia, jego oczami. W innym układzie staje się on dominantą, gdy punktem ciężkości jest opis jego życia wewnętrznego. Zjawiska te zazwyczaj ze sobą współistnieją.

W utworze literackim, a zwłaszcza w prozie powieściowej, bohater jest zazwyczaj uczestnikiem jakiejś serii zdarzeń, układających się w pewien zorganizowany ciąg. Zarysowanie owego ciągu jest wtedy sposobem prezentacji bohatera, np. w klasycznej powieści w. XIX, a także w większości dramatów. Z d a r z e n i e (ałbo ich zespół), stanowiąc czynnik określający bohatera, może jednak mieć także rolę ośrodka kompozycyjnego utworu.

Istnieją utwory koncentrujące się wokół jednego tylko zdarzenia (np. anegdoty, pewnego typu nowele i jednoaktówki), najczęściej jednak występuje zespół zdarzeń w jakiś sposób ze sobą powiązanych i znajdujących się między sobą w określonych stosunkach, zwykle powiązanych w układ przyczynowo-skutkowy. Taki układ przyczynowo-skutkowy, w którym zdarzenia konsekwentnie i logicznie wypływają kolejno z siebie realizując się w określonym czasie i zmierzają do wydarzenia stanowiącego ich zamknięcie, nazywamy fabułą (por. rozdz. II). O kompozycji, w której taki układ zdarzeń (czyli: fabuła) stanowi czynnik dominujący, będziemy mówili jako o kompozycji fabularnej (wszystkie omówione dotychczas typy kompozycji stanowił) w zasadzie kompozycję afabularną, gdyż elementy fabuły mogły w nich wprawdzie występować, ale z reguły znajdowały się na dalszym planie).

Kompozycja fabularna szczególnie silną pozycję zdobyła w w. XIX. w dramacie i powieści o charakterze realistycznym. Układ przyczynowo--skutkowy wydawał się wówczas najlepszym odzwierciedleniom przebiegu zdarzeń w świecie rzeczywistym. Ciągi przyczynowo-skutkowe w utworach fabularnych nie są jednak prostym odwzorowaniem przebiegów, z którymi spotykamy się w praktyce życiowej, są bowiem oczy -szczone z elementów przypadkowych z punktu widzenia głównego toku zdarzeń (obecność tych elementów doprowadziłaby do całkowitego negowania fabuły; tak się stało w prozie współczesnego powieście pisarza amerykańskiego Dos Passosa, który w swych utworach cłu