242,243

sposobu jej przeżywania i myślenia, do subiektywnej wizji świata, jaką ona reprezentuje. Klasycznym przykładem utworu, w którym bohater stanowi czynnik dominujący, jest cykl powieściowy Prousta W poszukiwaniu straconego czasu. Bohater może pełnić funkcję dominanty kompozycyjnej dzięki temu, że wszystko ukazywane jest przez jego pryzmat, z jego punktu widzenia, jego oczami. W innym układzie staje się on dominantą, gdy punktem ciężkości jest opis jego życia wewnętrznego. Zjawiska te zazwyczaj ze sobą współistnieją.

W utworze literackim, a zwłaszcza w prozie powieściowej, bohater jest zazwyczaj uczestnikiem jakiejś serii zdarzeń, układających się w pewien zorganizowany ciąg. Zarysowanie owego ciągu jest wtedy sposobem prezentacji bohatera, np. w klasycznej powieści w. XIX, a także w większości dramatów. Z da r z e n i e (albo ich zespól), stanowiąc czynnik określający bohatera, może jednak mieć także rolę ośrodka kompozycyjnego utworu.

Istnieją utwory koncentrujące się wokół jednego tylko zdarzenia (np. anegdoty, pewnego typu nowele i jednoaktówki), najczęściej jednak występuje zespól zdarzeń w jakiś sposób ze sobą powiązanych i znajdujących się między sobą w określonych stosunkach, zwykle powiązanych w układ przyczynowo-skutkowy. Taki układ przyczynowo-skutkowy, w którym zdarzenia konsekwentnie i logicznie wypływają kolejno z siebie realizując się w określonym czasie i zmierzają do wydarzenia stanowiącego ich zamknięcie, nazywamy fabułą (por. rozdz. II). O kompozycji, w której taki układ zdarzeń (czyli: fabuła) stanowi czynnik dominujący, będziemy mówili jako o kompozycji fabularnej (wszystkie omówione dotychczas typy kompozycji stanowiły w zasadzie kompozycję afabularną, gdyż elementy fabuły mogły w nich wprawdzie występować, ale z reguły znajdowały się na dalszym planie).

Kompozycja fabularna szczególnie silną pozycję zdobyła w w. XIX, w dramacie i powieści o charakterze realistycznym. Układ przyczynowo-skutkowy wydawał się wówczas najlepszym odzwierciedleniem przebiegu zdarzeń w świecie rzeczywistym. Ciągi przyczynowo-skutkowe w^r utworach fabularnych nie są jednak prostym odwzorowaniem przebiegów, z którymi spotykamy się w praktyce życiowej, są bowiem oczyszczone z elementów przypadkowych z punktu widzenia głównego toku zdarzeń (obecność tych elementów doprowadziłaby do całkowitego zanegowania fabuły; tak się stało w prozie współczesnego powieścio-pisarza amerykańskiego Dos Passosa, który w swych utworach chciał dać obraz życia av całym jego chaosie). Ciąg przyczynowo-skutkowy stanowi pewną konstrukcję literacką, nie odpowiadającą nigdy w pełni swym realnym pierwowzorom.

Ciągi przyczynowo-skutkowe występują nie tylko w tych utworacł, które zakładają tzw. realistyczny obraz świata. Istnieją one również w takich formach literatury antycznej jak epos i tragedia, które zakładały bezpośrednią interwencję bogów w tok zdarzeń, a także utworach fantastycznych, w których żadnego wynikania w sensie życiowym nie ma i w których prawdziwość nikt nie byłby skłonny wierzyć (tak jak starożytni Grecy wierzyli w bezpośrednią interwencję bogów). W baśni uznawanym przez czytelnika następstwem przyczynowo-skutkowym jest np. to, że na skutek zaklęcia otwiera się Sezam lub ożywa dziewczyna przemieniona przez czarownicę w kamień.

Widzimy więc, że konstrukcje przyczynowo-skutkowe są niejako w utworze z góry założone, i to nie tylko w twórczości fantastycznej, ale zawsze, z tą jednak różnicą, że w utworach realistycznych do owych przyjętych założeń należało to także, by powiązania przyczynowo--skutkowe nie wykraczały poza empirycznie sprawdzalne prawdopodobieństwo. W pewnych wypadkach — nie wchodzących zresztą w obręb fantastyki — to ostatnie założenie zostaje uchylone, wtedy mianowicie, gdy pisarzowi zależy na uwydatnieniu niewspółmierności powiązanych ze sobą przyczyn i skutków. Jest to przypadek charakterystyczny dla utworów groteskowych oraz dla tych, które stanowią zamierzoną parodię przyczynowości, obowiązującej w twórczości realistycznej. Takie kształtowanie konstrukcji przyczynowej, w którym element przewrotności i paradoksu gra rolę podstawową, służyć też może uzyskaniu satyrycznej wyrazistości, jak np. w noweli Czechowa Śmierć urzędnika, w której z błahej przyczyny wypływa tragiczny skutek (tytułowy bohater umiera dlatego, że w teatrze niechcący kichnął na łysinę generała).

Zdarzają się przypadki, w których dominantą kompozycyjną jest ujęcie stylistyczne. Mamy z tym do czynienia wówczas, gdy jest ono wyrazistsze od podmiotu wypowiadającego czy poszczególnych elementów świata przedstawionego, a więc spełnia rolę zasadniczego czynnika spajającego także wobec świata przedstawionego. Może ono tę rolę spełniać w takich sytuacjach, kiedy bądź odwołuje się do zastanych, utrwalonych w danej formie układów stylistycznych, bądź też eksponuje pewne powtarzające się elementy, mające dla kształtu całości ogromne