35343

badania realnie i obiektywnie istniejących przedmiotów, do badania sposobów myślenia i do badania tworów językowych (tzn. metody semiotyczne). Pierwsza grupa metod służy do poznawania i przekształcania obiektów przyrodniczych oraz różnych struktur społecznych, druga grupa obejmuje metody myślenia (np. dedukcyjne, redukcyjne, aksjomatyczne itp.), a trzecia analizy i syntezy języków naukowych, sztucznych i sformalizowanych.

Inny rodzaj klasyfikacji metod uzyskuje się ze względu na strukturę poznania naukowego49. Ten podział wydaje się najbardziej naturalny i jednoznaczny.

Na podstawie analizy historycznego rozwoju nauki, prawidłowości jej rozwoju i charakteru organizacji można wyróżnić dwie podstawowe płaszczyzny nauk: empiryczną i teoretyczną. Na płaszczyźnie empirycznej rozwija się proces gromadzenia faktów, tj. informacji o badanych zjawiskach dzięki przeprowadzaniu obserwacji, porównań, pomiarów itp. Tworzy się tu pojęcia, które stają się powszechnie stosowanymi w języku nauki, dokonuje się pierwotnej systematyzacji nauki w postaci tablic, schematów lub wykresów, a nadto formuje się prawa empiryczne w oparciu o proste uogólnienie obserwowanych prawidłowości i zależności. Na płaszczyźnie teoretycznej uzyskuje się głębszą i doskonalszą syntezę nauki, w postaci odpowiednio sformułowanych teorii naukowych, świadczących o osiągnięciu przez naukę wyższego stopnia rozwoju. Tutaj pojęcia i sądy, za pomocą których wypowiada się prawa rządzące jakąś sferą zjawisk, są uogólnione, sprzężone wzajemnie i zjednoczone pewną wspólną myślą — ideą teorii. Dla badań dokonywanych w ramach każdej z wymienionych płaszczyzn nauki — dla określonego, z góry założonego celu badań naukowych, stosuje się inną grupę ogólnych metod poznania — a mianowicie grupę metod badania empirycznego oraz grupę metod badania teoretycznego.

Do pierwszej z nich zaliczymy takie metody, jak obserwację, porównanie, pomiar i eksperyment; do drugiej zaś — konkretyzację, idealizację, formalizację i metodę aksjomatyczną. Te dwie grupy metod dają się stosunkowo ostro odróżnić od siebie tak, że podział na metody empiryczne i teoretyczne spełnia w pewnym stopniu postulat rozłączności. W rzeczywistości należałoby raczej mówić o tym, że niektóre metody przeważają na płaszczyźnie poznania empirycznego, a inne — na płaszczyźnie poznania teoretycznego, łatwo bowiem zauważyć, że np. porównanie lub doświadczenie myślowe odgrywają też pewną rolę w badaniach teoretycznych, zaś idealizacja i formalizacja w badaniach empirycznych. Istnieją jednak takie metody badania, jak abstrahowanie, analiza i synteza, indukcja i dedukcja, metoda modelowania, metoda historycznego i logicznego poznania naukowego, bez których nie można się obejść ani na poziomie poznania empirycznego, ani teoretycznego. Metody te tworzą poniekąd trzecią grupę metod badawczych, przydatnych w równej mierze w poznaniu empirycznym i teoretycznym.

Podział metod ze względu na ich strukturę jest jak dotąd mało realny, ponieważ w ramach współczesnych badań metodologicznych zbyt niewiele można uzyskać informacji o strukturach poszczególnych metod naukowych. Być może jednak w przyszłości taka klasyfikacja metod badań, jeśli stanie się kiedyś możliwa, to okaże się lepsza od dotychczas proponowanych.

Wreszcie można również spotkać podział metod badawczych ze względu na charakter nauk, w których są one stosowane. Tak więc wyróżnia się metody nauk przyrodniczych wyłączając nauki techniczne oraz metody nauk humanistycznych, czyli społecznych. Jednakże coraz powszechniejsze staje się przekonanie, oparte zresztą o praktykę badań naukowych, iż w jednym i drugim obszarze nauk, tzn. w przyrodoznawstwie i humanistyce, wykorzystuje się te same metody, acz nie zawsze w ten sam sposób i takim samym stopniu. Sposób stosowania poszczególnych metod w różnych dziedzinach nauki zależy od specyfiki danej nauki. Ale jeśli niektóre z metod stosowane w jednej dziedzinie wiedzy jeszcze nie dadzą się stosować w innej, to istnieje dość duże prawdopodobieństwo tego, że w przyszłości będzie to możliwe. Optymizm ten wynika stąd, że w dziejach nauki stwierdza się działanie pewnej prawidłowości, którą można określić, jako „ekspansję metod naukowych". Zaobserwowano po prostu, że jeżeli jakaś metoda daje zadowalające rezultaty w badaniach jednej dyscypliny nauki, to próbuje się — często skutecznie, rozprzestrzeniać tę metodę na inne obszary wiedzy i na inne nauki szczegółowe.

Podsumowując rozważania dotyczące metod badawczych, należy podkreślić ten fakt, że nie ma — jak dotąd — klasyfikacji metod, jaka spełniałaby wszystkie wymogi stawiane podziałowi logicznemu. Z