Zarys teorii literatury5

kultury literackiej i w jej obrębie wzajemnie na siebie oddziaływają. Oddziaływają a więc wpływają na przekształcenia, nie dopuszczają, by któraś z norm osiągnęła stan „czysty”. Każda z norm znajduje się więc w stanie nieustannego zagrożenia, powodowanego przez istnienie i aktywność innych norm.

Już z tego wynika, że normy nie mają nigdy charakteru bezwzględnego, że z natury są dialektyczne. Jak uczy obserwacja procesu rozwojowego literatury, funkcjonowanie określonych norm kompozycyjnych pociąga za sobą pojawienie się norm albo całkowicie przeciwstawnych, albo takich, które wchłaniają pewne elementy norm poprzednich, ale nadają im nowe znaczenie. Dotyczy to nie tylko zjawisk, które można określić jako normy polemiczne (np. normy funkcjonujące w poemacie dygresyjnym są polemiką z normami obowiązującymi w eposie). Zasięg tego procesu jest dużo szerszy. Dzieje się tak przede wszystkim z dwu przyczyn. Po pierwsze: norma kompozycyjna funkcjonująca długo i w postaci stosunkowo mało zakłóconej prowadzi w utworach, które są jej realizacją, do skostnienia, do takiego skonwencjonalizowania, że wypowiedź staje się kolekcją stereotypów, nie otwierających żadnych nowych możliwości (por. skostnienie tragedii klasycystycznej w w. XVIII). Przełamanie normy może się jednak dokonywać nie tylko wtedy, gdy została ona w pełni wyeksploatowana ( w pewnych wypadkach norma wyeksploatowana działa aktywnie w kręgach konserwatystów literackich, dla których ma wartość np. jako spadek po przeszłości). I tu dochodzimy do drugiej przyczyny: norma jest przełamywana dlatego, że przestaje odpowiadać wymaganiom aktualnej sytuacji literackiej, zmienionej w stosunku do układu, który zrodził normę w danym momencie podlegającą częściowej lub całkowitej negacji. W tym zakresie więc przełamanie dokonuje się ze względu na zmieniające się funkcje poznawcze i impresywne literatury, na jej stosunek do rzeczywistości społecznej, ze względu na zmieniające się poglądy estetyczne itp.

Przekształcenie czy zmiana normy kompozycyjnej dokonuje się w wyniku procesów przebiegających w samej twórczości literackiej, procesów zwłaszcza na ich etapie początkowym nie zawsze uświadamianych. Nowa norma kształtuje się jako usankcjonowanie przełamania normy poprzedniej, jako podniesienie do rangi reguły tego, co z punktu widzenia norm obowiązujących bądź wcześniej, bądź jednocześnie, ale w innych ugrupowaniach literackich, było nieprawidłowością. Norma kompozycyjna działa więc jakby w sposób dwustronn\ : z jednej stront

233