506 507 2

Oskórek cienki. Oddychanie caią powierzchnią ciała. U niektórych gatun. ków występują wypuklane Woreczki brzuszne, podobnie zbudowane jak u tępo. odwłokowców. Narządami wydalniczymi jest para gruczołów biodrowych Układu krwionośnego brak.

Rozwój wprost.

Koenemia mirabilis żyje w środkowych i południowych Włoszech i w Tu. nezji.

Rząd: pająki — Aranea

Synonimy: Aranelda, Aranelna

CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA

Pająki są najliczniejszym rzędem w obrębie pajęczaków, obejmują ok. 35000 gatunków (w Polsce 728). Są szeroko rozprzestrzenione, są zwierzętami typowo lądowymi. Tylko kilka gatunków wtórnie zamieszkuje wody słodkie. Formy lądowe żyją w bardzo różnych siedliskach, wśród roślin, pod korą drzew, w szczelinach skał. w ściółce, w strefie odpływów i przypływów mórz. Są szeroko rozsiedlone geograficznie. Pająki skaczele występują w najwyższych górach, na wys. ok. 7 000 m n.p.m. Spotykane są na Antarktydzie i Grenlandii. Niektóre gatunki, zwłaszcza żyjące wśród roślin, występują w bardzo liczebnych populacjach. Pająki odżywiają się głównie owadami, a sposób chwytania zdobyczy jest u nich bardzo różny i wykazuje krańcowo złożone czynności instynktowne. Pająki żyją różnie długo, większość ok. roku. Pająk krzyżak żyje dwa lata, a ptasznik ok. 10 lat. Jako drapieżcy, pająki regulują liczbę owadów w biocenozach, a poza tym nie mają większego znaczenia. Są pokarmem dla drobnych ssaków, ptaków, jaszczurek, żab, os, turkuci, modliszek, niektórych chrząszczy i muchówek.

MORFOLOGIA FUNKCJONALNA Budowa zewnętrzna

Wielkość pająków jest bardzo różna. Długość ich ciała wynosi od 0,5 mm do 9 cm. Także zabarwienie ciała jest różne, gatunki tropikalne mają najczęściej barwy jaskrawe.

Pająki są łatwe do odróżnienia w obrębie stawonogów. Mają ciało najczęściej gęsto pokryte oskórkowymi włoskami (fot. 15C). Zbudowane są z głowotu-łowia i odwłoka. Głowotułów jest jednolity, mniejszy niż odwłok, pokryty jest grubym, twardym oskórkiem i połączony jest z następną tagmą stylikiem, tj. zwężoną częścią ciała, rozwojowo odpowiadającą pierwszemu segmentowi odwłoka (ryc. 193). Stylik u grup prymitywniejszych jest krótki, trudno zauważalny, u wyższych grup pająków jest dobrze widoczny. Odwłok jest miękki, pokryty cienkim oskórkiem. Zbudowany jest z 12 segmentów, ale tylko u najprymitywniejszych form wykazuje ślady segmentacji. U wyższych grup

—s

Ryc. 192. Pająk. A — warga górna i pedipalpy samicy, B — odnóże lokomocyjnc, C — narząd lirowaty; b — biodro, g — goleń, k — krętarz, p — człon piętowy, r — rzepka, t — człon stopy,

u — udo

segmentacja odwłoka może się zaznaczać w okresie młodocianym, potem zanjka, a u reszty od wylęgu odwłok jest jednolity.

Na głowotułowiu występują oczy, w liczbie 4, rzadziej 3 par. Są one ułożone charakterystycznie w obrębie poszczególnych rodzin. Pośrodku, z przodu głowotułowia, znajduje się para oczek dziennych, prostych bez pigmentu (tapetum) odbijającego światło, o barwie perłowej. Pozostałe oczka położone są po bokach głowotułowia, są inwertowane i mają warstwę pigmentową; nazywane są oczami nocnymi, mają barwę czarną. Chclicery są dwuczłonowe, zakończone pazurem zaginanym, jak scyzoryk w oprawie, do zagłębienia na członie podstawowym. Na końcu pazura uchodzi gruczoł jadowy. Chelicery są narządami obronnymi, ale spełniają także różne inne funkcje i przez to nazywane są „rękami”. Jad (neurotoksyna) służy głównie do zabijania zdobyczy. Działanie alergiczne jadu dia człowieka należy zaliczyć do wyjątków. Tylko w tropikach występują pająki niebezpieczne dla człowieka. Pedipalpy są różnie wykształcone zależnie od grupy. Na członach podstawowych mają wyrostki do żucia, a ich części końcowe są podobnie wykształcone jak w odnóżach lokomocyjnych. Pedipalpy służą do przytrzymywania zdobyczy oraz jako narządy dotyku. Prócz tego, u samic w całości są podobne do odnóży lokomocyjnych (ryc. 192A), a u samców ostatnie ich człony są wykształcone w narządy służące do przenoszenia spermy. Narządy takie składają się z wyrostków ostatnich członów, mających wewnątrz pozwijany kanał, który wypełnia się spermą wydobywającą się z otworu płciowego. Odnóża lokomocyjne są różnie długie i różnie wykształcone, zależnie czy służą do wspinania się, skakania, biegania, czy grzebania. Zawsze zbudowane są z 7 członów: biodra, krętarza, uda, rzepki, golenia, piętki i stopy (ryc. 192B). Goleń jest przeważnie najdłuższym członem, a człon stopy zakończony jest dwoma lub trzema zębatymi pazurkami. Prócz pazurów mogą występować ząbkowate lub spłaszczone szczeciny.

Na odwłoku występują zmodyfikowane odnóża, będące szczególną cechą charakteryzującą pająki, zwane kądziołkami. Są to wyniosłości w kształcie stożków (ryc. 193), w których występują ujścia gruczołów przędnych. Kądziołki osadzone są po stronie brzusznej odwłoka. U form prymitywnych

507