52S

WYKŁAD 4

4.1.4. Na zakończenie tego paragrafu wspomnijmy jeszcze o teorii, która okazała się bardzo ważna dla badania funkcji języka i wypowiedzi,! mianowicie o tzw. teorii aktów mowy, stworzonej przez brytyjskiego!! filozofa języka J.L. Austina. Autor w książce pod znamiennym tytułem! Co czynimy mówiąc? (How to Do Things with Words, 1962), analizuje różne:' aspekty czynności mowy (np. mówiąc, informujemy, ostrzegamy, prosił my, zobowiązujemy się), a więc wykrywa różne cele (funkcje) wypowie! dzi. W swojej wczesnej pracy (Performatywy i konstatacje, polskie I wydanie 1974) wyróżnił Austin specyficzny typ wypowiedzi, których! istotą jest powoływanie (stwarzanie) w określonych warunkach pewnych ■ nowych stanów rzeczy, i nazwał je wypowiedziami performatywnymil (spełniającymi), np. akt mowy ślubowania, chrztu, ogłaszania wyroku sądowego i wiele innych. Wprawdzie w późniejszych pracach Austin osłabił ostrość tego wyróżnienia (szerzej o tym w Wykładzie 5),j wskazując, że każda wypowiedź stwarza pewne skutki w rzeczywistości] (np. skutkiem wypowiedzi rozkazującej jest to, że rozkaz został wydany), | jednak specyficzność wypowiedzi typu Ogłaszam wyrok! pozostaje! faktem. W sumie więc, dzięki pracom Austina (zarówno wczesnym, jaki i późniejszym) repertuar funkcji wypowiedzi został w sposób istotny! wzbogacony o nowy obszar zjawisk, mianowicie o wypowiedzi sprawcze I (stanowiące).

Przedstawiony przegląd ukazał dobitnie stopniowy rozwój koncepcji 1 funkcji językowych od intuicyjnych spostrzeżeń do coraz bardziej j dojrzałych stwierdzeń, dzięki czemu dziś już obraz tego zjawiska jest | stosunkowo klarowny. Spróbujemy go ukazać w dalszych paragrafach.

4.2. Odróżnienie systemu, wypowiedzi i języka

pojętego jako ogólna działalność mowna człowieka

(fr. langage)    J

Prace strukturalistów uświadomiły jasno, że mówiąc o języku trzeba mieć na uwadze trzy różne zjawiska: abstrakcyjny, ogólny system, użycie systemu (konkretne, jednostkowe wypowiedzi), a także język rozumiany jako ogólna działalność mowna człowieka. O dwóch pierwszych była mowa w poprzednim wykładzie, trzeci typ zjawisk, określany przez Saussure’a terminem langage (w języku polskim nie ma na nie odrębnego 52 terminu, używa się wieloznacznego określenia język), obejmuje ogół

■

4.3. Funkcje systemu językowego

il ulań mownych człowieka. Mówimy o nim np. w zdaniach typu: Język luilski w czasach zaborów był czynnikiem jednoczącym Polaków, Język jest ii mlkiem komunikacji społecznej.

Każdemu z tych trzech zjawisk można przypisać odrębne funkcje, /urżnijmy od funkcji systemu językowego, o których najwyraźniej mówił l„ Zawadowski.

-1.3. Funkcje systemu językowego

'lYStemowi językowemu można przypisać, jak się zdaje, tylko dwie podstawowe funkcje:

(a)    Generaty wną, wyróżnioną przez Zawadowskiego i Kurkowską, polegającą na zdolności tworzenia tekstów, a ściślej na byciu podstawą iworzenia i rozumienia tekstów przez rozmówców. Można mieć co najwyżej wątpliwość, czy trafne jest tu określenie funkcja języka, jest to raczej jego istota, cecha definicyjna.

(b)    Drugą funkcję podstawową pełni system językowy względem użytkowników języka, jest dla nich jakby formą poznania i opanowania myślowego świata. Można więc mówić tu o funkcji poznawczej, jednakże nie w sensie Jakobsonowskim, dla którego była to funkcja przypisana komunikatowi. Zrozumienie tak pojętej funkcji poznawczej ułatwia współczesna teoria referencji, opisująca odnoszenie się wyrażeń językowych do zjawisk świata. Odróżnia ona referencję (odniesienie do wyróżnionego określonego bądź nieokreślonego przedmiotu w świecie) jako właściwość wyrażenia użytego i denotację (odniesienie do klas zjawisk) jako właściwość wyrażenia nieużytego (jednostki słownikowej).

Na przykład wyraz dom jako jednostka słownikowa, jeszcze nieużyta, wchodzi w relację semantyczną na mocy konwencji języka polskiego z klasą określonych obiektów w rzeczywistości, czyli oznacza (denotuje) klasę ‘domów’, natomiast wyrażenie dom użyte w wypowiedzi, np. Dom Janka /Ten dom jest wysoki/murowany, odnosi się już do określonego (w tym wypadku jednostkowego) fragmentu rzeczywistości, ma referencję. Temu fragmentowi rzeczywistości przypisana zostaje pewna cecha, wyróżniana w obiektach na mocy konwencji języka polskiego za pomocą określonych predykatów, w tym wypadku przymiotników (wysoki, murowany). Stan rzeczy komunikowany przez wypowiedź: Ten dom jest wysoki nie ma już jednak bezpośredniego odniesienia do rzeczywistości (choć oczywiście to odniesienie uwarunkowane jest przez konwencje utrwalo- 53