552,553

552

Teorie literatury XX wieku

Początki krytyki    Bez wątpienia początków krytyki postkolonialnej należy szukać w latach pięć

■ orientalizm - Edward W. Said po daje cztery różne definicje tej kategorii. Po pierwsze, orientalizm jest sposobem badania określonego regionu geograficznego ze szczególnym uwzględnieniem jego języka i kultury. Każdy, kto zajmuje się tym obszarem geograficzno-kult u rowym, jest nazywany orientalistą. I'n drugie, orientalizm jest pewnym sposobem myślenia opartym na ontologlri-nym i epistemologicznym rozróżnieniu pomiędzy Wschodem a Zachodem. I\i trzecie - jest systemem myślenia, który prowadzi do unieważnienia Wschodu lako obszaru zainteresowań badaczy kultu ry (ta definicja odsyła do dyskursy wny mechanizmów wykluczenia i rnaigmall zacji). I wreszcie po czwarte, oricntull/ jest korporacyjną instytucją (coiporn institution), której celem jest opUyWT nie, analizowanie i propagowanie kul ry Wschodu.

postkolonialnej dziesiątych i sześćdziesiątych, kiedy to państwa należące do europejskich impe riów zaczęły wybijać się na niepodległość. Koniec panowania Francji w Indochi nach, wojna w Algierii, kryzys kolonializmu afrykańskiego, detronizacja króla Faruka w Egipcie to tylko najważniejsze wydarzenia związane z upadkiem ku lonialnego ładu. Niemal wszyscy zgadzają się, że tekstem założycielskim pustko lonializmu jest opatrzona entuzjastyczną przedmową Jeana Paula Sartrea ksiąź Wyklęty lud ka Frantza Fanona (1925-1961) Wyklęty lud ziemi (1961). Fanon, urodzony na ziemi Fanona Martynice, był wykształconym we Francji psychiatrą, który mieszkając w Algic rii w czasie rewolucji prowadzącej do uzyskania przez ten kraj niepodlcgłośi i (1954-1962), obserwował z bliska proces rozpadu systemu kolonialnego. Jaku marksista, a jednocześnie przybysz z kolonii, Fanon widział ścisły związek między konfliktami rasowymi a klasowymi i choć wiedział doskonale, że kolonia* lizm opiera się na kulturowych (rasistowskich) przesłankach, to jednak utrzymywały wyzysk Trzeciego Świata przez metropolie opiera się głównie na walce klas. Brak rewolucji klasowej miał doprowadzić do pozornego tylko wyzwolenia kolonii spod panowania dawnych kolonizatorów, którzy pozostawiliby po sobie ekonomicznych kontynuatorów, wykształconych w Europie kapitalistów, konserwując w ten sposób klasowe status quo.

Całkiem inaczej krytyka kolonializmu została wpisana w bodaj najbardziej wpływową książkę w badaniach Orientalizm postkolonialnych, a mianowicie Oriert-talizm (1978) Edwarda Saida. Przyjmując mocną tezę kulturową o kształtowaniu percepcji przez dyskurs, autor dowodzi w niej, że Orient, czyli Wschód, jako przedmiot badań językoznawców, archeologów, historyków, pisarzy i polityków, zajmujących się od wieku XVIII jego intensywnym opisywaniem, je Dyskurs na f^acto ich wynalazkiem, a nie obiektywnie istniejącą rzeczywistością, podda temat Orientu neutralnej deskrypcji⁵. Orientalizm (czyli dyskurs na temat Orientu) nic lit

W ślad za ta ideą pojawiły się książki opisujące proces wynajdywania (iiwtn/lon) llllt obszarów kulturowych - zob. C. Gogwilt, The lnvention ofthe West: Joseph (',inmnl im,/ tk$ Double-Mapping of Europę utul Empire, Stanford, Calif. 1995 (w której autor polu/it|t pn mianę pojęcia Europy w Zachód), oraz I.. Wolff, liwenting Fiislern Europę The Map «( ( Milizntion on ihe Mim/ofthe Enlighlenmenl, Stanford, C’ullf 109(1

XVII. Postkolonializm

553

nam niemal nic o samej rzeczywistości, lecz ustanawia wartościującą ramę, w której pojawiające się fakty zostają natychmiast nasycone uprzedzeniami i fantazjami. Said postępuje tu śladami Foucaulta i jego teorii łączącej ściśle wiedzę z wła-• Izą. Wiedza na temat Orientu okazała się bowiem - co Said wykazał w serii dro I ńazgowych analiz historycznych - dyskursem na usługach władzy zachodnich

imperiów, których stosunek do Wschodu był bardzo dwuznaczny*. Z jednej strony Wschód - jako gorszy „Inny”-traktowany był jako naturalny obiekt podboju, nad którym trzeba roztoczyć kontrolę, z drugiej jednak - jako niezrozumiały „Inny”- fascynował i niepokoił swoją egzotyczną tajemniczością, którą trzeba było oswoić za pomocą swojskich obrazów i przedstawień. Temu podwójnemu celowi służyć miał właśnie oricn i.iii/,m⁷, jako dyskurs niweczący różnicę między Wschodem a Zachodem lub juko „wielka narracja” uzasadniająca imperialne roszczenia Zachodu do nadzorowania kultur niewyemancypowanych. Związek dyskursu z władzą i percepcją jest więi podwójny. Z jednej strony, dyskurs wytwarza obrazy rzeczywistości, dzięki któ-i vm władza uzasadnia swoje roszczenia, z drugiej zaś, władza wpływa na kształt dyskursu. Teza ta w odniesieniu do literatury, która - podobnie jak orientalisty-

ka - jest częścią dyskursu orientalistycz-nego, pokazuje, że angielska powieść modernistyczna (Conrad, Hardy, James) albo utwierdza kulturowe stereotypy (Conrad), albo milcząco uzasadnia imperialne panowanie*. Przykładem tej ostatniej strategii jest, analizowana przez Edwarda Saida'', powieść Jane Austcn Mansfield Park, w której tytułowa posiadłość w Anglii, własność sir Thomasa Bertrama, ukazana jako obraz wzorcowej, bezkonfliktowej cywilizacji porządku, faktycznie finansowana jest za pienią d/e przynoszone przez inną posiadłość, na Karaibach, utrzymującą się z plantacji cukrowych, a więc także pracy niewolniczej (zniesionej dopiero w latach

■ HF.GEMONICZNA HISTORIOGRAFIA (hegemonie historiography) - zespół narracji historycznych (również historycznoliterackich) prezentujących wydarzenia danego kraju (albo literaturę danego obszaru geograficznego) z perspektywy kolonizatorów.

Ot lent jl

Wielka Ali lnu

■ kanon - dominujący model literacki, który powstaje poprzez odrzucenie literatury regionalnej, peryferyjnej i marginalnej. Jego funkcją jest wyznaczanie standardów językowych i kulturowych dla obszarów podporządkowanych im-|a nalnemu państwu.

Angin

wieść

styczr

*    Nic wszyscy badacze Orientu zgodzili się z tą tezą. „Orientalizm i imperializm - dowodzi J M, MacKcnzic - nie maszerują równolegle” - zob. J.M. MacKcnzic, Orientalism: Ilisto ty, Theory and the Arts, Manchester 1995,8. XV.

' X urlcntalizmcm jest związany dialektycznie okcydcntalizm, zbiór antyzachodnich klisz I stereotypów, wytwarzanych i podtrzymywanych przez przeciwników zachodniej nowoczesności - zob. ł. Buruma, A. Margalit, Okcydentalizm, Zachód w oczach wrogów, tłum, A, Lipszyc, Kraków 2005.

*    /oh, k Jumcson, Modernista andIrn/terialism, (w:) T. F.agleton, EJameson, E.W. Said, Na llonali.sm, Co/onia/ism, and 1,1/eralure, wstęp S, Dcanc, Mlnncupolls 1990.

*    I W Sald, /irur Aa\ten and the F.ml<ire, | w: | idem, Culture and lnif>eria/hm, ofi. cii.