574 575 2

Narządy dotykowe występują w największych liczbach na czulkach. Mają bardzo różną budowę. Ich zasadniczym składnikiem jest komórka zmysłowa lub liczne komórki zmysłowe (ryc. 215B. C). których dendryt łub dendryty dochodzą Ho podstawy oskórka. Narządy dotykowe, z częścią wystającą nad powierzchnią oskórka określa się jako|włośkrdDtylowe\(ryc. 215B). Wygięcie włoska jest rejestrowane przez zakończenie dendrytu. Szczególnie długie włoski mogą się uginać pod wpływem dziułama fąl, I>pwietrzajhib wody i wtedy funkcjonują jako prymitywne narządy słuchowe.|Kopułki, w odróżnieniu od włosków, mniej wydatnie sterczą nad powierzchnią oskórka (ryc. 21 SB), albo są mniej lub bardziej zapadnięte pod jego powierzchnię. Często występują grupami w okolicach stawów i rejestrują zmiany napięcia oskórka, w związku z jego zginaniem, ściskaniem i rozciąganiem i wtedy funkcjonują także jako proprioreceptory. Typowymi proprioreceptorami są narządy strunowe (chor-dotonalne). Są bardzo różnie zbudowane, ale podstawowymi ich jednostkami funkcjonalnymi są skolopofory (ryc. 216B). Skolopofor składa się z 3 jednostek: dwubiegunowej komórki nerwowej i dwóch komórek okrywających. Komórka nerwowa ma na jednym z końców wydrążony sztyfcik (skolopos), w którym znajduje się wakuola i przebiega włókienko nerwowe. Sztyfcik otoczony jest komórkami okrywającymi. Te przyczepione są do komórek, zwanych więzadłowymi. Skolopofory występują grupami w miejscach zginania się oskórka, przyczepione są końcami w dwóch przeciwległych punktach. Zmiany położenia tych punktów względem siebie są rejestrowane przez włókno nerwowe. Skolopofory kontrolują ruchy skrzydeł, nóg, czułków, pracę serca. Kontrolując ruchy, prawych i lewych skrzydeł i odnóży, jednocześnie informują o położeniu ciała, spełniają więc m. in. rolę narządów zmysłu równowagi.

Narządy słuchowe (bębenkowe, tympanalne) zbudowane są z dużej liczby, różnie długich skolopoforów, błon bębenkowych, na których rozpięte są skolopofory i z komór rezonatorowych, do których dochodzą drgania powietrza (ryc. 216A). Krótsze skolopofory odbierają krótsze fale dźwiękowe, dłuższe odwrotnie. U pasikoników i świerszczy narządy słuchowe występują w goleniach pierwszej pary odnóży, u piewików na granicy pierwszego i drugiego segmentu odwłoka, a np. u motyli na granicy tułowia i odwłoka lub u podstawy pierwszej pary skrzydeł. Zakres dźwięków percepowanych przez owady jest szeroki, pomiędzy 300 i ok. 45 000 drgań na sekundę.

Narządom słuchowym towarzyszą najczęściej narządy wydające dźwięki, ale nie jest to regułą, np. niektóre motyle mają tylko jeden rodzaj tych narządów. Narządy wyspecjalizowane w wydawaniu dźwięków są zbudowane bardzo różnorodnie. U niektórych form wydawanie dźwięków jest uboczną funkcją różnych narządów.

Odrębne narządy równowagi występują rzadko. O znaczeniu skolopoforów, pełniących rolę narządów zmysłu równowagi, już wspomniano. U smrekunów i wińców jako narządy równowagi funkcjonują zespoły określonych włosków oskórkowych. U niektórych larw żyjących w wodzie (np. u pluskolca) występują pęcherzykowate statocysty, a rolę statolitów pełnią pęcherzyki powietrza.

Ryc. 216. Owady, narząd zmysłu mechanicznego. A — schemat budowy narządu tympanalnego,

B — skolopofor; b — komórka okrywająca szczytowa, k — oskórek odnóża, n — komórka

nerwowa, m — komora powietrzna, o — komórka okrywowa sztyfcika, s — skolopofor

Chemoreceptorami, narządami odbierającymi wrażenia węchowe i smakowe są stożki (ryc. 215A), płytki, kolbki, dołki i skupienia włosków. Narządy węchowe występują głównie na czułkach, smakowe głównie na przysadkach gębowych, w jamie gębowej, a u niektórych form na stopach (np. u much). Owady potrafią wykrywać substancje o krańcowo niskiej koncentracji cząstek, np. samce niektórych motyli wykrywają substancje zapachowe wydzielane przez samice z odległości ok. 8 km. Odróżniają te same smaki co człowiek: słodki, gorzki, słony i kwaśny.

Jama ciała. U owadów skrzydlatych jamę ciała wypełniają hemolimfa i ciało tłuszczowe. Z ciałem tłuszczowym związane są duże komórki, zwane oenocytami. które w okresie linienia znacznie się powiększają i mają m.in. znaczenie wewnątrzwydzielnicze.

Okład pokarmowy składa się z jelita przedniego, środkowego i tylnego. Przednie i tylne wysłane są oskórkiem, środkowe pokryte jest mikrokosmkami. Jelito przednie, najczęściej zróżnicowane jest na przełyk, gardziel, wole i żołądek żujący, w którym oskórek tworzy fałdy rozdrabniające pokarm. Jelito środkowe jest proste, poskręcane, podzielone na odcinki, może mieć uchyłki.

575