630 631

2& Typ: mięczaki — Mollusca

Matann bczlti^gowce o ciele miękkim, okrytym lub nicokrytym muszlą; zróżnicowanym w głowę (■okt nie występować), worek trzewiowy, o bokach wyciągniętych w fałdy, obejmujące go na kulali płaszcza oraz w nogę. mięsistą, bardzo różnie zbudowaną.

CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA

Mięczaki są drugim co do liczebności gatunków typem świata zwierzęcego, współcześnie żyje ok. 130000 gatunków, a więc ustępują jedynie stawonogom. Jest to jednocześnie grupa bardzo stara pod względem filogenetycznym. W złożach kambryjskich występują muszle zbliżone w budowie do tych, jakie okrywają dziś żyjące gatunki, co świadczy jednocześnie, że jest to grupa konserwatywna. Kopalnych form opisano ok. 30000.

Mięczaki były pierwotnie bezkręgowcami morskimi i obecnie w morzu wykazują największą różnorodność gatunkową. Z biegiem epok geologiem nych niektóre z nich zasiedliły wody słodkie (hrzuchonogi, małże) i lądy (breuchonogi). Obecnie mięczaki występują na całej kuli ziemskiej — od głębin morskich, aż do wysokich gór i od równika — do zimnych okolic podbiegunowych.

Ogromna większość żyje wolno, nieliczne grupy są osiadłe. Występują w ich obrębie komensałe. pasożyty zewnętrzne i wewnętrzne zwierząt wodnych. Formy wolno żyjące poruszają się powoli, pełzając po podłożu, albo aktywnie i zwinnie pływają.

Wiele gatunków występuje w ogromnych, pod względem liczebności osobników. populacjach. Szczególnie brzuchonogi i małże stanowią dużą część biomasy w naturalnych środowiskach. Mięczaki odgrywają dużą rolę w przyrodzie i gospodarce człowieka. Odżywiają się bardzo różnorodnym pokarmem, ak głównie roślinnym, w tym roślinami uprawianymi przez człowieka. Niektóre uszkadzają urządzenia drewniane zanurzone w wodzie. Część mięczaków jest jadalna, a niektóre z nich są hodowane (ostrygi, winniczki). Dużą liczbę w tym typie stanowią żywiciele pośredni pasożytów, szczególnie pasożytów należących do plazuków.

MO

Systematyka mięczaków, mimo że mają dość jednolitą budowę, a szczególnie wewnętrzną, jest bardzo różnie ujmowana. Bierze się pod uwagę różne kryteria morfologiczne. W tym podręczniku przyjęto podział na 8 gromad: jednopłytkowce — Monoplacophora, wielopłytkowce — Polyplacophora, tarczkonogi — Caudofovcata, bezpłytkowoe —■ Aplacophora, brzuchonogi — Gastropoda, małże — Bivalvia, łódkonogi — Scaphopoda, głowonogi — Cephalopoda.

Niektórzy systematycy nadają wielopłytkowcom, tarczkonogim i bezpłytkow-com rangę rzędów i jednoczą w gromadę:

obunerwce — Aphineura,

ze względu na występowanie u nich parzystych podłużnych pni nerwowych, co jest coraz rzadziej stosowane, gdyż grupy te wykazują spore różnice i odpowiadają diagnozom gromad. Część systematyków obunerwce podnosi do rangi podtypu i resztę gromad mięczaków ujmuje w podtyp: muszlowce — Conchi/era,

cechujące się posiadaniem muszli, szkieletu zewnętrznego. Wyróżnianie tego ostatniego podtypu jest szczególnie sztuczne, gdyż jednopłytkowce mają muszlę, ale mają układ nerwowy wyraźnie nawiązujący w budowie do obunerwców, a niektóre głowonogi pozbawione są szkieletu, nawet w postaci szczątkowej.

Wreszcie, bardzo różnie ujmowany jest porządek systematyczny wymienionych gromad. Niektórzy stawiają na początku systemu mięczaków tarczkonogi i następnie bezpłytkowce, uważając je za grupy najprościej zbudowane, niemniej jest to sztuczne, gdyż są one stosunkowo prosto zbudowane, ale krańcowo wyspecjalizowane.

MORFOLOGIA FUNKCJONALNA

Mięczaki reprezentują odrębny typ bezkręgowców, nawiązujący tylko w niektórych szczegółach budowy i rozwoju osobniczego do pierścienic. Nazwa typu jest tradycyjna, związana z miękkością ciała, brakiem u jego przedstawicieli, jak dawniej sądzono, właściwego szkieletu (muszle uznawano za martwe wytwory, nie zrośnięte z ciałem). Później okazało się, że u części głowonogów występuje szkielet wewnętrzny o charakterze podporowym. Wiele mięczaków produkuje muszle, które mają głównie znaczenie ochronne, ale mogą być także przyczepem dla mięśni, w tym także dla mięśni lokomotorycznych, mogą więc obok innej funkcji pełnić rolę szkieletu. Ponadto, okazało się, że muszle są martwymi produktami, ale są zrośnięte z ciałem w niektórych okolicach, mimo tego tradycyjna nazwa typu utrzymała się do dziś.

631