650 651

Budowa wewnętrzna

Bezpłytkowce nie mają układu wydainiczego.

Pokrycie dała. Naskórek płaszcza wytwarza oskórek, który jest wysycony solami wapnia, a ponadto tkwią w nim gęsto rozmieszczone wapienne łuski i kolce. Naskórek wora trzewiowego, po stronie rynienki, ma liczne komórki gruczołowe wydzielające śluz. Z naskórkiem zrośnięte są mięśnie, tworzące z nim wór powłokowy. Wór wykazuje różne grubości w poszczególnych okolicach ciała.

Układ nerwowy składa się z parzystych zwojów mózgowych, położonych nad gardzielą, z którymi łączą się para pni bocznych i para brzusznych. W kilku okolicach ciała występują niewielkie parzyste zwoje, jak w okolicy tarki (zwoje podgardzielowe), czy w tyle ciała (zwoje rektalne).

Narządy zmysłów. W naskórku występują pojedyncze komórki zmysłowe, rozmieszczone na całym ciele. Wielokomórkowymi narządami zmysłów są narządy: nadgębowy i grzbietowy. Nadgębowy występuje z przodu ciała, nad otworem gębowym, ma kształt płytkiego dołka, wysłanego komórkami zmysłowymi, często sfałdowanymi w palcowate wyrostki (ryc. 240C), na brzegu ma szczecinki zmysłowe. Jest on połączony parą nerwów ze zwojami mózgowymi. Pełni rolę narządu dotykowego i odbierającego wrażenia chemiczne. Przede wszystkim kontroluje jakość pobieranego pokarmu. Narząd grzbietowy występuje z tyłu ciała, po stronie grzbietowej, ma postać zagłębienia, skierowanego ku przodowi ciała, wysłanego komórkami zmysłowymi z rzęskami. Jest to narząd zmysłu chemicznego, kontrolujący jakość wody otaczającej ciało.

Jama ciała w głównej części jest blastocelem, zacieśnionym do zatok. Celoma objęta jest workiem okołosercowym i występuje w gonadach.

Układ pokarmowy. Otwór gębowy leży z przodu ciała, po stronie brzusznej, na dnie wysłanego rzęskami zagłębienia przedgębowego (ryc. 240C). Prowadzi do obszernej gardzieli, w której u części gatunków występuje tarka. U gatunków pasożytujących na jamochłonach tarka nie występuje. W szczegółach jelito przednie jest bardzo różnie wykształcone, zależnie od pobieranego pokarmu.

U gatunków odżywiających się drobnymi zwierzętami gardziel może być wynicowywana na zewnątrz. U pasożytów gardziel działa jak pompa. Do gardzieli uchodzą gruczoły ślinowe (u bezpłytkowców roślinożernych), a także jadowe. Gardziel łączy się z rurowatym przełykiem, przechodzącym w obszerny żołądek. W przedniej części żołądka, po grzbietowej stronie, skierowany do przodu ciała, występuje długi ślepy uchyłek (ryc. 240C), a po bokach dalszej części żołądka występuje kilka płytkich uchyłków, zwiększają one powierzchnię trawiącą. Jelito tylne jest krótkie i otwiera się do komory płaszczowej.

Bezpłytkowce są drapieżne, roślinożerne, polifagiczne, nekrofagiczne, a część żeruje na parzydełkowcach.

Oddychanie. Większość bezpłytkowców nie ma skrzeli. Niektóre mają skrzela wtórne, rozwinięte jako palcowate wyrostki ściany komory płaszczowej, ukrwione, różnie długie u poszczególnych gatunków (ryc. 240A). Mogą być wysuwane z komory płaszczowej na zewnątrz ciała.

Układ krwionośny jest podobnie zbudowany jak u tarczkonogich.

Układ rozrodczy. Bezpłytkowce są hermafrodytami. Gonady są dwu-piciowe, parzyste lub rzadziej połączone w nieparzysty gruczoł. Gamety różnicują się w różnych strefach gonad, plemniki w częściach obwodowych, jaja w częściach środkowych, albo odpowiednio w częściach przednich i tylnych. Częsta jest protandria, zapobiegająca samozapłodnieniu. Gonodukty są bardzo różnie wykształcone, podobnie jak u tarczkonogich uchodzą do worka okolosercowego, a z worka gamety są wyprowadzane do komory płaszczowej dwoma oddzielnymi przewodami, albo przewodami połączonymi w częściach końcowych w jeden. U innych gatunków, gonady mają przewody płciowe uchodzące bezpośrednio w komorze płaszczowej wspólnym gonopo-rem, często na brodawce, pełniącej rolę prącia. Takie przewody płciowe mają pęcherzyki i zbiorniki nasienia, niekiedy w liczbie kilkudziesięciu. Z boków prącia występują dwie wypukliny gruczołowe, z mięśniami okrężnymi, wytwarzające struktury w kształcie sztyletów. Sztylety, wypychane z gruczołów w trakcie kopulacji, mają działanie pobudzające (por. „strzałki miłosne" ślimaków).

ROZMNAŻANIE I ROZWÓJ

Zapłodnienie jest zewnętrzne lub wewnętrzne, zależnie od wykształcenia układu rozrodczego. Bezpłytkowce są jajorodne. U niektórych gatunków jaja, do stadium larwy, rozwijają się w komorze płaszczowej organizmu macierzystego. Z jaj wylęgają się typowe trochofory, a u niektórych bezpłytkowców zmodyfikowane, walcowate trochofory, przypominające budową larwy małży pierwo-skrzelnych. Te ostatnie larwy w trakcie rozwoju wytwarzają otoczkę, z płytkami wapiennymi (czym z kolei nawiązują do postaci dojrzałych wielopłytkow-ców), które następnie wraz z otoczką są odrzucane.

SYSTEMATYKA

Anamenia borealis, do 2 cm długa, jest pospolita w morzach północno-europejskich.

Neomenia cminata żyje w Morzu Śródziemnym.

Gromada: brzuchonogi — Gastropoda

Synonim: ślimaki

Diagnoza: mięczaki o ciele wyraźnie zróżnicowanym na głowę, worek trzewiowy i nogę: worek trzewiowy wyciągnięty w płaszczyźnie pionowej; noga po brzusznej stronie worka trzewiowego.

CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA

Brzuchonogi są najliczniejszą w gatunki gromadą mięczaków. Obecnie występuje ok. 105000 gatunków (w Polsce 6 morskich, ok. 50 słodkowodnych

651