692 693

Ściany płaszcza są bogato wyposażone w mięśnie okrężne i mięśnie rozmieszczone promieniście, gwałtowne skurcze mięśni okrężnych powodują szczelne zamykanie brzegów płaszcza dookoła głowy, zmniejszenie rozmiarów jamy płaszczowej i wyrzucenie z niej wody poprzez lejek, co powoduje popchnięcie ciała do tyłu. Dalej działają mięśnie rozmieszczone promieniście, które rozciągają płaszcz. Kolejne powtarzanie tych czynności powoduje różnie szybki ruch postępowy ciała, niektóre kałamarnice poruszają się z prędkością 40 km/godz. Ośmiornice, prócz ruchu wykonywanego na zasadzie odrzutu, pływają posługując się ramionami. A niektóre dziesięciornice mają po bokach worka trzewiowego płetwy, utworzone przez części boczne płaszcza, które funkcjonują przy pływaniu jak stabilizatory. Lejek jest ruchliwym narządem, jego odpowiednie ustawienie, przed wyrzuceniem wody z jamy płaszczowej, powoduje ruch ciała w określonym kierunku.

Noga w przedniej części jest zróżnicowana, co już podano, w czułki, albo ramiona. Jej tylna część różnicuje się w rozwoju zarodkowym w lejek (ryc. 254): w silnie umięśnioną stożkowatą rurę, przyrośniętą po brzusznej stronie do przedniej części worka trzewiowego, otwierającą się szerszym końcem do jamy płaszczowej. We wnętrzu lejka występują różnego typu zabezpieczenia zapobiegające wciąganiu poprzez niego wody. Mogą to być guziczkowate lub płytkowate brodawki, wchodzące w odpowiednie zagłębienia w ścianie lejka, zamykające jego światło przy wciąganiu wody do jamy płaszczowej poprzez szczelinę dolną. Z wyrzucaną wodą usuwane są z jamy płaszczowej odchody i wydzieliny metanefrydiów. Wciągana woda dostarcza tlenu do oddychania. Niektóre bentalne gatunki mogą pełzać po dnie, czepiając się podłoża przyssawkami ramion. U gatunków pelagicznych funkcjonowanie lejka nogi jest wspomagane przez działanie, omówionego wcześniej, leja okołogębowego.

Budowa wewnętrzna

Pokrycie ciała składa się z wora powłokowego, miękkiego, elastycznego. Naskórek jest na powierzchni gładki, tylko u jednego gatunku kałamarnicy Lepidotheuthius grintaldi w strefie płaszcza naskórek wytwarza łuski oskór-kowe. W naskórku obficie występują gruczoły śluzowe. Pod naskórkiem występuje tkanka łączna, a niżej położone są pokłady mięśni. U głowonogów dwuskrzelnych w górnej części warstwy tkanki łącznej rozmieszczone są chromatofory. W chromatoforach występują różnego typu barwniki w postaci ziaren i rozproszone w cytoplazmie. Chromatofory otoczone są komórkami mięśniowymi, które kurcząc się i rozkurczając powodują przemieszczanie się, skupianie i rozpraszanie barwników, co wywołuje zmiany w zabarwieniu ciała. Wiele głowonogów może przystosowywać barwę ciała do podłoża. Działanie mięśni i zachowywanie się chromatoforów kontroluje centralna część układu nerwowego za pośrednictwem wyodrębnionych zwojów, zlokalizowanych w pobliżu oczu (ryc. 255A). Informacje o barwie podłoża poprzez oczy trafiają do tych narządów. Zmiana barwy może zachodzić bardzo szybko; może mieć

Ryc. 255. Układy nerwowe głowonogów. A — ośmiornicy, B — kalmara; c — nerwy oczne, d — część środkowa zespołu nadprzełykowego, e — przełyk, g — górny zwój gębowy, 1 — nerw lejka, m — zwoje mózgowe, n — część przednia zespołu nadprzełykowego. o — zwój oczny, p — płat oczny, r — nerwy ramion, s — zwój skrzclowy, t — siatocysla, w — część tylna zespołu nadprzełykowego, y — zwój trzewiowy, z — gwiaździsty, ż — płat nożny

znaczenie odstraszające, wyrażać stany emocjonalne, może także odgrywać rolę w okresie godowym. U wielu głowonogów dwuskrzelnych powierzchnia ciała mieni się metalicznie, albo ma połysk perłowy. Takie zabarwienie pochodzi od cienkich, blaszkowato wykształconych komórek naskórka, zwanych tęczowymi (irydocytami), wypełnionych drobnymi łamiącymi światło kryształami, najczęściej będących pochodnymi guaniny. Komórki tęczowe występują w głębi tkanki łącznej wora powłokowego, pod chromatoforami.

Wiele głowonogów, głównie głębinowych, ma narządy świetlne, które u poszczególnych gatunków występują w bardzo różnej liczbie i są bardzo różnie wykształcone, np. kałamarnica Lycoteuthius diatema ma 22 narządy świetlne, zbudowane według 10 różnych planów, które wytwarzają światło o barwie niebieskiej, rubinowej, zielonej i żółtej. Prosto zbudowane narządy świetlne rozmieszczone są po całym ciele, a szczególnie na części brzusznej, albo są skupione w określonych miejscach, pod oczami, na ramionach czy na lejku. Złożone narządy świetlne zbudowane są jak reflektory, mają soczewki skupiające, lustra odbijające światło oraz filtry i przesłony. Występują w ograniczonych liczbach z przodu ciała, w zagłębieniach lub na różnie długich stylikach. Zjawisko świecenia wywołują symbiotyczne bakterie zdolne do bioluminescen-cji, albo komórki narządów świecących produkujące lucyferynę i lucyferazę. Do narządów świetlnych dochodzą włókna nerwowe i naczynia krwionośne. Niektóre głębinowe głowonogi mają gruczoły naskórkowe produkujące świecącą substancję wydzielaną na zewnątrz ciała, o zadaniu ochronnym i odstraszającym wrogów.

693