Habermas2

148 Sławomir Seredyn

Ilabermas uważał, iż te dwie płaszczyzny są wynikiem rozumu instrumentalnego, który składa się z dwóch komponentów - pracy oraz interakcji. Na przestrzeni dziejów społecznie zorganizowana praca została przez człowieka wykształcona w sposób maksymalnie racjonalny. Druga forma, czyli interakcje, spełnia się przy podziale wytworzonych dóbr. Jednak ta forma może urzeczywistnić się w postaci wolnej od zakłóceń komunikacji tylko wtedy, gdy odpowiedni ; stopień rozwoju osiągną prawo i moralność.    ___J

Na tych przesłaniach Jurgen Habennas skonstruował teorię działania komunikacyjnego.

1. Mechanizmy koordynacji dziafania implikowane różnymi jego modelami

Jurgen Habennas wyróżnia dwa zasadnicze modele działania: działanie celowe oraz działanie komunikacyjne. W przypadku modelu pierwszego aktor zorientowany na osiągnięcie partykularnego interesu wybiera odpowiednie - na grufteie-posiadanej wiedzy - środki, przewidujące jednocześnie skutki uboczne ich zastosowania. Sukces działania określony jest przez wystąpienie pożądanych stanów rzeczy. Jeśli ten pożądany stan dotyczy środowiska fizycznego - autor Teorii działania komunikacyjnego mówi o działaniu instrumentalnym, gdy dotyczy on środowiska społecznego - o działaniu strategicznym. Działanie komunikacyjne zachodzi natomiast wtedy

gdy piany działania aktorów biorących w nim udział są koordynowane nie-przez-egeeefHfyez-nc -kalkułacje~&ukceMi_T4eez-przez akty porozumienia. W działaniu komunikacyjnym aktorzy \

\) nie-sązeFientowam-pfz«łe wszy5tkinrna~własny sukees,-t>m realizują swe indywidualne ce- J le pod warunkiem, że mogą uzgodnić ze sobą plany działania na podstawie definicji sytuacji i v [Habermas, 1981, s. 385].

Wspólna wiedza niezbędna do koordynacji działań przez porozumienie kon-~\ stytuuje zgodę, która przejawia się w intersubiektywnym uznaniu roszczeń do [ ważności. Wzajemne więzi obowiązywania tej wiedzy powstają tylko z intersu-biektywnie podzielonych przekonań. fTe przekonania tworzą podstawę racji, które mogą być przywołane w procesie komunikowania. Aktor czyni w swych wypowiedziach odniesienia do wyróżnianych w komunikowaniu „światów”, a ponieważ odniesienie to może zostać poddane obiektywnej ocenie na podstawie wspólnej platformy, możliwe jest racjonalne motywowanie partnera komunikowania do przyjęcia stanowiska tak/nie wobec wypowiedzi aktora. J. Habermas zakła- ₍ / da, iż tylko język może być tym medium, dzięki któremu procesy komunikacyj- * ne mogą być racjonalnie finalizowane. Jednak należy zauważyć, iż działanie komunikacyjne nie zawiera się tylko w języku, lecz ma charakter szerszy. Język jest jedynie medium społecznej koordynacji działań. Teoria działania komunikacyjnego stawia sobie za cel ukazanie roli, jaką odgrywa kontekst sytuacji, kontekst

Druga generacja szkoły frankfurckiej: teoria działania komunikacyjnego Jurgena Habermasa 149

świata, porównanie sytuacyjnych aktów mowy do znaczenia słów. Chce wskazać znaczenie działania komunikacyjnego dla reprodukcji społecznego świata życia. Dąży także do tego, aby uzyskane na drodze analizy formalno-pragmatycz-nej instrumenty analityczne zastosować do zagadnień empirycznych.

Model działania strategicznego zakłada koordynacje działań przez mechanizm wywierania wpływu jedno- bądź dwustronnego. Działanie to odbywa się bez fundamentu wspólnie uznanych dobrych racji tworzących podstawę, do których możemy odwołać się w interakcji^ Zakłada natomiast, iż każdy środek wpływu na decyzje partnera jest odpowiedni - mogą to być słowa, pieniądze, przymus!| Założenie to odciąga aktora od innych działających i traktowanie ich jako instrumentów realizacji własnych celów.    ^

_lce^re._/    i (o* •    t,

2. Imperatywy - forma działania strategicznego

Jtirgen Habermas uważa, że istnieją akty mowyTktórych głównym zadaniem jest wywieranie wpływu na słuchacza.QVkty teąnówią odbiorcy, co powinien zrobić wprost, i nic dają mu możliwości swobodnego ustosunkowania się do wypowiedzi.JZatem przyjęcie stanowiska wobec imperatywu rozpada się na dwa czynniki: zrozumienie oraz wiedzę o warunkach wyrażenia nań zgody. \

Zrozumienie polega na uzyskaniu wiedzy mówiącej, co należy uczynić, aby żądany przez mówiącego stan rzeczy zrealizować ./Zrozumienie nie oznacza jeszcze akceptacji, Jłabermas ujmuje to w następujący sposób:

Mówiący podnosi wraz ze swym imperatywem roszczenie do władz, któremu słuchacz się poddaje, jeśli je akceptuje.lDo znaczenia imperatywu należy to, że mówiący ma uzasadnione oczekiwanie co do spełnienia jego roszczenia do władzy, oczekiwanie to ma jednocześnie sens, gdy wie, iż słuchający ma podstawy, aby się temu roszczeniu pod-daćjPonieważ roszczenie to rozumiemy w sensie faktycznych wyrazów woli, podstawy te me mogą leżeć    lny ji iljiiii ^

w jakimś, Za u    ifj ęay kuwyH i i, zewnętrznie związanym potencjale reakcji | Zatem wa

runki spełnienia musza zostać uzupełnione przez warunki reakcji, aby uczynić warunki akceptowalności roszczenia całkowitymi [Habennas, 1981, T. I, s. 403-404]. (

Przez istnienie reakcji oddziaływania na słuchacza przybiera bezpośrednio empiryczny charakter, niezapośredniczony

- przez możliwość odwołania się do racji wynikających z wspólnych podstaw. Odmowa spełnienia imperatywu fstp ma ty fbrirj^'foyjyjyb rrprzczenia do odrzucenia roszczenia do władzy. ^

J. Habermas uważa, iż konstytutywne znaczenie dla działania komunikacyjnego mają tylko te akty mowy, z którymi mówiący łączy krytykowane roszczenie co do ważności, wyrażającej tym samym gotowość do poddania swoich racji weryfikacjij Akty te jako jedyne mogą racjonalnie motywować słuchacza do przyjęcia oferty aktu mowy, a przez to tylko one mogą być mechanizmem koor dynacji działania, "j