78 79

Hyc. 22. Morfologia gąbki typu askon. A — przekrój podłużny, B — komórka okrywowa plaska warstwy dermalnej, C — porocyt. D — amcbocyt, E — dwa skleroblasty produkujące spikulę jednoosiową, F — trzy skleroblasty produkujące spikulę trójosiową, G — choanocyt: c — spon-goccl, k — komórka okrywowa plaska, o — oskulum. p — porocyt, s — spikula

w przypadku gąbek terminów: ektoderma i endoderma, na oznaczenie warstw budujących ciało ponieważ, jak to już podkreślano, komórki nie zachowują stałego położenia w warstwach, mogą się przemieszczać. Ponadto, u większości gąbek, występuje odwrócenie warstw zarodkowych (por. rozwój).

Mezoglea występująca pomiędzy warstwą zewnętrzną i wewnętrzną jest różnie gruba. Składa się z żelu zawierającego wolne komórki, z włókien kolagenowych i elementów szkieletowych: wapiennych, krzemionkowych, sponginowych lub mieszanych, krzemionkowo-sponginowych. Gąbki są jedynymi wielokomórkowcami mogącymi wykorzystywać do budowy swojego ciała krzemionkę.

Opisana forma organizacji morfologicznej gąbek, odpowiadająca ogólnie ujmując gastruli, określana jest jako typ askon (ryc. 24A). Występuje ona tylko

u osobników dojrzałych najprymitywniejszych gąbek wapiennych, z rodzajów: Leucosotenta i Clalhrina (zob. systematyka). Większość gąbek cechują bardziej skomplikowane schematy budowy, które określa się jako sykon albo leukon (ryc. 24B.C).

Ewolucja gąbek szła w kierunku redukcji jednolitego spongocelu, sfał-dowania warstwy wewnętrznej oraz zwiększenia długości i liczby kanałów przebijających warstwy ciała. Duży spongocel utrudnia jednokierunkowy skoordynowany przepływ wody i wciąganie pokarmu do wnętrza ciała. W ewolucji gąbek powstały różnie skomplikowane systemy kanałów i komór wodnych.

Postacie dojrzałe, zbudowane według typu sykon, występują u gąbek wapiennych należących do rodzaju Scypha. Cechuje je sfałdowanie warstwy wewnętrznej w formie palcowatych wyrostków, wpuklonych do mezoglei (ryc. 24B). Wpuklenia połączone są ze środowiskiem zewnętrznym licznymi kanałami z ostiami, a od strony wnętrza ciała otwierają się do zawężonego spongocelu.

Pozostałe gąbki wapienne i gąbki krzemionkowo-sponginowe, cechują postacie dojrzałe o typie leukon. U tych postaci, komórki warstwy wewnętrznej są przesunięte do systemu komór. Komory są kuliste, mają małe średnice i rozmieszczone są w sposób skrajnie skomplikowany (ryc. 24C). Ze środowiskiem zewnętrznym komory łączą się porozgałęzianymi kanałami doprowadzającymi wodę, otwierającymi się na powierzchni ciała ostiami. Od komór, w kierunku spongocelu, wychodzą kanały wyprowadzające. Silnie zwężony spongocel wyścielają w tym typie: komórki przesunięte z warstwy zewnętrznej (tworzące tzw. endopinakodermę), tylko mezoglea, albo częściowo mezoglea i częściowo endopinakoderma.

Najbardziej złożoną organizację morfologiczną mają postacie dojrzałe u gąbek krzemionkowych sześcioosiowych. Ciało mają pokryte cienką strukturą błoniastą, podziurawioną otworami. Otwory prowadzą do kanałów i zatok w grubej mezoglei. W żelu mezoglei występują rzadko rozmieszczone, porozgałęziane komórki tworzące syncycjum, rozpostarte w postaci sieci (ryc. 25A). Kanały i zatoki dochodzą do komór, wyścielonych syncycjami kołnierzykowymi, pochodnymi warstwy wewnętrznej (ryc. 25B). Komory mają zarysy palczaste, podobne są kształtem do komór występujących u postaci o typie sykon i są bardzo regularnie, promieniście rozmieszczone. Różnica, w porównaniu z postacią o typie sykon, polega na tym, że komory nie uchodzą bezpośrednio do spongocelu, ale poprzez systemy kanałów i zatok w mezoglei. Postacie dojrzałe gąbek krzemionkowych nie mają więc warstwy zewnętrznej a spongocel jest u nich w całości ograniczony mezogleą.

Szczególne skomplikowanie komór i kanałów cechuje gąbki kolonijne. Znane są kolonie, u których osobniki mają własne otwory wyrzutowe i takie, u których występuje wspólne oskulum. W najbardziej złożonych koloniach nie można wyróżnić poszczególnych osobników. Są one ściśle połączone ze sobą. Często indywidualność osobników jest tak zatarta, zarówno w sensie morfologicznym, jak i fizjologicznym, że kolonia może być porównywana z pojedyn-

79