96,97 2

96

Cztery Wioly obrazu poetyckiego

lomonologia

marzenia

injes Poulct

\umenoiogi.i

loklury

Teorie literatury XX wieku

sie zdanie Bachclarda: „poeta mówi u progu bytu”⁵⁹, należy rozumieć tak, że w /« roko pojętej fenomenologicznej koncepcji literatury dzieło literackie jest micjsi eiH ujawniania sensu świata w momencie narodzin, kiedy nic jeszcze nie zostało obat czonc znaczeniem (tak właśnie Husscrl opisywał zasadę redukcji ejdctycznej, /.* wieszającej naturalny stosunek do świata⁶⁰), kiedy nic wiadomo jeszcze, czym nu prawdę jest i kim jest ten, kto marzy, a z pewnością nieistotna jest jego społeizni i historyczna pozycja. Obraz poetycki, zanurzony w czterech podstawowych ty* wiolach (ziemi, ogniu, wodzie, powietrzu⁶¹)* prowadzi nas nie tylko do źródeł świn domości, ale także do „źródeł jaźni mówiącej”⁶¹.Tak jak Husscrl dowodził, żc -.ci U świata jest funkcją świadomości, tak i Bachclard utrzymywał, żc „świat jest taki, ja kim go sobie wymarzę”⁶¹. Marzenie odgrywa więc rolę podwójną: powołuje do i*t« nicnia podmiot marzący {cogit o marzyciela), ale także „zespala byt wokół swcg0 marzyciela”⁶⁴. Czytanie literatury, wedle Bachelarda, jest więc „badaniem marząco) wyobraźni w akcie marzenia”⁶⁵, co oznacza, że literaturze przyznaje się tutaj rolę ujawniania marzenia, czy szerzej: ujawniania świata poprzez obraz, czyli przedmiot wyobraźni. Dlatego w ostatecznym rozrachunku literatura „stanowi akt wynurztf nia się wyobraźni”⁶⁶.

Tym właśnie tropem podąży myśl jednego z najwybitniejszych przedstawicie* li Szkoły Genewskiej, Gcorgesa Pouleta. Za Bachelardem będzie on (itrzymy* wał, żc źródłem literatury jest akt wyobraźni twórcy, do którego trzeba dotr/n? w akcie lektury i z którym ostatecznie trzeba się utożsamić. Dla Pouleta fenoj menologia świadomości krytycznej polega na absolutnym „prymacie świadomości subiektywnej", która odpoznajc w sobie twórczą świadomość pisarza. „Zftjl zumieć dzieło literackie - pisze Poulct - to pozwolić bytowi, który je napisał, objawić się dla nas w nas"*⁷. Dlatego w programowym eseju Fenomenologia lektury opublikowanym w pierwszym numerze wpływowego czasopisma „New Litera ry ł łistory”⁶* (1969), Poulet rozpoczyna swój wywód od zdefiniowania dzieła li

'* Zob. G. Bachclard, Fenomenologia obrazu poetyckiego, op. ci/., s. 360.

*■ l ak też definiował redukcję cjdctyczną Mcrleau-Fonty: „redukcja ejdetyczna jest post Wleniem, aby przed jakimkolwiek powrotem do nas samych pozwolić ukazać się światu ta' kim, jakim jest"- M. Mcrleau-Fonty, Fenomenologia percepcji, op. cit., s. 13.

⁴' Bachclard mówi w tym wypadku o wyobraźni materialnej, poprzez obrazy zmysłowe m korzenionej w żywiołach. Tak jak wyobraźnia zanurzona jest w święcie żywiołów, tak llttf ruturu zanurzona jest w wyobraźni, z czego wynika, że i literatura jest podporządke żywiołom.

*' Zob. G. Bachclard, Fenomenologia obrazu poetyckiego, op. cit., s. 365.

*' Zob. idem. Wyobraźnia poetycka, op. cit., s. 398.

Zob. idem, Poetyka marzenia, op. cit., s. 174.

*' L. Brogowski, Gasfon Hachelard:fenomenologia (marzenia poetyckiego) czy poezja (mai nfi eg4 fenomenologa), (w:) G. Bachclard, Poetyka marzenia, op. cit., *. 258.

⁴⁴ G. Bachclard, lancie trze i marzenia (1943), (w:) idem. Wyobraźnia poetycka, op. cit., t. i 1V ⁴⁷ Ci. I\»ulct, Fenomenologia twiadomotci krytycznej, tłum. J. Kaczorowski, [w:| „Archiwum tłu maczcń z teorii literatury i metodologii badań literackich", Lublin 1980,*. 24.

*' Wejdzie on później w skład książki Pouleta. I.a comeience critięue. Parł* 1971; wyd jmi| i (I. Poulct. Fenomenologia ., op cit

u kiego, które tym różni się od innych przedmiotów (maszyny do szycia lub ■y), że czytelnik spotyka w nim świadomość autora⁶⁹. Stopniowo, w trakcie jkk tut v, bariera między czytelnikiem i autorem upada i w efekcie wnikliwego czy-l|#1111 dochodzi do komunii duchowej między dwoma podmiotami, opartej na ■•-I mulej identyfikacji czytelnika z autorem. W akcie czytania świadomość kry-•k> ■ wiadomość krytykowanego podmiotu stanowią jedność: utożsamienie, przypomina „utożsamienie religijne”⁷⁰. Poulct nie traktuje jednak autor-Hpgn podmiotu biograficznie, lecz redukuje go (podobnie dzieje się po stronic Irtrlmka) do czystej świadomości wpisanej w tekst, i dlatego krytyka literacka Lfthinctyczne zdublowanie aktu myśli”⁷'. Polega ono na powtórzeniu w swo-llwuclomości świadomości - czy szerzej - cogito pisarza, co - trzeba przyznać m wy padku pisarzy największych jest dość sporym wyzwaniem.

Utożsamienie świadomości czytelnika ze świadomością autora

Szkoła

Genewska

Analiza samego tekstu, literackich figur podmiotowej wyobraźni, stała się pod-metody opracowanej, w ślad za Poulctcm, przez tak zwaną Szkołę Gcncw-j, której jednym z największych osiągnięć jest książka Jean-Pierre Richarda, Jtf wyobraźni Mai'larmćgcP¹. Książka ta jest dogodnym przykładem ilustracji V|Mly stosowanej przez - jak przyjęło się nazywać tę szkolę - krytykę tonalną Spróbujmy tę metodę opisać, posługując się Wstępem do Świata wyobraż-| M•ilłurmćgo⁷'.

Metoda tematyczna w krytyce

Ll Ijcdnolidć świat przez książkę”⁷⁴, odnaleźć „pod najróżniejszymi osłonami" ]fyią tożsamość”⁷⁵, dotrzeć do „istoty sensu”⁷⁶: tak najlapidarniej można okre-Jflbjckt krytyki tematycznej. Chodzi tu przede wszystkim o tożsamość saine-ii/n la, odnajdywaną w obsesyjnie powtarzanych tematach i obrazach, ale tak-|l przede wszystkim - tożsamość świadomości, wyobrażenia, marzenia, wra-L /myślowego itp., słowem: autorskiego przeżycia, stanowiącego „mentalną WAętrzną” dzieła⁷⁷, którą krytyk musi „odtworzyć w sobie"⁷*.

|cj będą rozumieć dzieło literackie pragmatyki, dla których jhk! względem wywoły-ji »kutków w jwiecie zajmowanym przez człowieka nic różni się ono niczym od in-|nar/ędzi.Tę instrumentalną koncepcję literatury niektórzy pragmatyści wywodzą MMim |» jł I leideggera wyłożonych w Sein unii Zeit, gdzie ludzkie istnienie definuje się »|h /• używane przez człowieka narzędzia (przez ich poręcz n o ś ć, Zuhandenheit), nvt ‘ila|-|t <’ mu na oswojenie świata.

Htllet, / aconscience critiquc, op cits. 67.

JL Świadomott siebie itwiadomotf innego, tłum.J. Kaczorowski, Iw:] „Archiwum tłuma-jjl / Inuii lii. i nury i metodologii badań literackich",op. cit.,s. 38.

^■lUfhaid, /.'Unhers imaginairtdc MaUannł, Paris 1961.

Ar*!, II \tff- do studium .świat wyobraźni Ma/larm/go", tłum. W. Błońska, [w:] Współczesna Hffa badań literackich zagrania/. Antologia, oprać. 11. Markiewicz, t. 1: Metody stylistyki li-HffJtf/y Kierunki egoeentrya.ne, Kraków 1976.

BA”",* 401.

jtok/r410.

BpM‘41*.

BMmw.s ąo).

Wbdi <M|S. 4S |.