98,99

Teorie literatury XX wieku

Jak trafnie zauważył jeden z pierwszych czytelników tej książki, Gerard Gm nette⁷’, założony tu rodzaj lektury polega na nieustannym odchodzeniu od same! go dzieła do postaci autora, który choć nietraktowany empirycznie (biografii /1 nie), pod postacią centrum doznań zmysłowych, jako ośrodek przeżyć, stanowił zawsze ostateczny punkt odniesienia dzieła, w konsekwencji czego dzieło zawv*J mogło być odczytywane w kategoriach wyrazu: wyrazu marzenia, wyobraźni, tan J tazmatu. Do podstawowych założeń krytyki tematycznej zaliczyć należy:

Podstawowe

zatożenia

krytyki

tematycznej

1. Dwudzielność pozoru, czyli struktury dzieła i i s t o t y, którą jest swiitl domość pisarza, powierzchni tekstu i głębi marzenia,przypadki>| wości artykulacji i konieczności sensu. „Chcieliśmy i my - pisze UH chard - w dziele Mallarmego dotknąć »niezbyt głębokiego strumienia spoi twarzonego \peu profond ruisseau calomnić]«, pod którego wzburzoną powierzchnią krążą wielkie, scalające znaczenia”⁸⁰.

2. Jedność tematu, niezależnie od cząstkowych artykulacji zagwarun« towanajednością świadomości.„Chcąc wyróżnić [...] tematy, wvI starczy nałożyć na siebie różne strefy doświadczenia, sporządzić ich gcol grafię porównawczą, wreszcie sprawdzić, jak się ze sobą łączą, by stać nil jednym doświadczeniem”⁸'.

3. Jednorodność dzieła, którego „przeciwieństwa” i „napięcia” wyrwa < rżane przez poszczególne, nie dające się ze sobą uzgodnić tematy zostają „rozwiązywane”, przechodząc w „nowe pojęcia syntetyczne” i „osiągając /tłl dowalającą równowagę”⁸². W tym punkcie krytyka tematyczna bliska jr»t Nowej Krytyce amerykańskiej,ale także hermeneutyce (na przykład Gada*; merowskiej).

4. Możliwość odtworzenia aktu świadomości pisarskiej w dziele krytyizl nym, którego celem (ale też warunkiem) jest możliwość „odsłonięcia" na dnie dzieła „władzy początku i praźródła”⁸³.

Lektura jako odtwarzanie źródłowego aktu wyobraźni

Jak pisze Richard, „porządek widoczny nie jest porządkiem istotnym, a za tent odsłonięcie prawdy obala pozory”⁸*. Na tym właśnie polega literacki i filozof ical ny projekt krytyki tematycznej, idącej w ślady Bachelarda: czytelnik w akcie lek tury odtwarza źródłowy akt wyobraźni powołujący do życia obraz poetycki. 1 )zlel ło nie jest istotne samo w sobie, lecz odsyła do swej pierwszej zasady, któr® należy zrekonstruować. Zasada owa - co trzeba wyraźnie podkreślić - nic znftj duje się w świecie zmiennych okoliczności społecznych, historycznych, kulturo wych, lecz kryje się w czystej, transcendentalnej sferze wyobraźni.

Tym, co łączy klasyczną koncepcję fenomenologiczną (Husscrl, Ingarden) l jej swobodne interpretacje (Bachelard, Poulet),jest przeświadczenie o podmiotowej

ⁿ Z.ob, G. Genettc, Bonheur de Mailami/?, [w:] idem, Figurts, Paris 1966,8,91-100.

J.-P. Richard, W*tfp.,., op, ci!,,». 403.

" Ibidem, a. 41 a.

*’ Ibidem,*. 411.

'• Ibidem,». ąoa,

*< Ibidem, 1,.41/.

Bflniytucji sensu świata, który istniejąc niezależnie od świadomości, pojawia się

■ |i(j granicach jako obarczony znaczeniem. Zrozumieć zasady owej konstytucji

Czytelnik

współtwórz

■ nln niezmienny rys fenomenologii literatury, która wprowadziła do dwudzie-■wlrr/.nej teorii literatury koncepcję aktywnego czytelnika współtworzącego ■w wersji radykalnej: tworzącego) sens dzieła literackiego.

•iHyka i recepcja

■ l'l I.ATYWNA STRUKTURA TEKSTU-

■ptrriJniic Wolfganga Isera na oznaczenie ■iłul iury dzieła literackiego wymuszają-H|j Interakcję między tekstem a czytelni-Hflii, polegającą na realizacji wpisanego ■lly.lrlo scenariusza lektury.

Jak pisał Wolfgang Iser (ur. 1926), „fenomenologiczna teoria sztuki z całym naciskiem zwróciła uwagę na to, że rozważania o dziele literackim nie mogą być poświęcone tylko samemu tekstowi, lecz w takim samym stopniu aktom jego przyswajani a”^{8 s}. Iser szedł bardzo ■Wic w ślady Ingardena i jego koncepcja apelatywnej struktury tekstu lite-plrgo jest wyraźnym naśladowaniem teorii konkretyzacji. Główne tezy jego ■tylu recepcji”, powstałej z połączenia fenomenologii, hermeneutyki i poety-Httoryi /nej, brzmią następująco:

Isera estet recepcji

l i kąt, choć posiada autonomiczny fundament materialny, żyje tylko wte-I «iy. gdy jest czytany (konkretyzowany).

I I I n ma swoje oparcie nie w świecie rzeczywistym, w którym powstał i ist-

II leje, .ile w procesie czytania, który nadaje mu znaczenie.

11 I it charakteryzuje się miejscami niedookreślenia, aktualizowanymi przez 1 M ielnika w trakcie lektury (apelatywna struktura tekstu).

Ili Mcrujc procesem lektury (czytanie to „tworzenie kierowane”). Stopień nieokreśloności tekstów literackich zwiększa się historycznie (po-

■|W«zy od XVIII wieku).

jfeli 1 1 vka RRCitPCji (nicm. Rfzep-WMif/iftll) postawa mrtoilologiizna ■RMUIIiiw.iii 1 pi /<■ / 111111110 ką ./ko ■on li* i >* .1 i i . t.i, ką . I1.11.1 |.f | ;.** *iv

■f w ............ |i (W Iser. II li Jaus

K II Sl In Ii ) 11. liIkicsl.ij.fi .1 aktywny ■ptlnl i Rytrlnlku w konstruowaniu sen III il ■ n Iii lltiuai klrgu, (łwotcin jej ilzia 'ffllHiHt I hyla wpływowa si na wyilawni PM htołłt Wid IIfi rni tiaitU\\v\i\.iw,\)\A 0*1 1 ipi I luku

W odróżnieniu jednak od Ingardena, Iser kładzie większy nacisk na twórczą rolę lektury, która nie sprowadza się jedynie do wypełniania miejsc niedookreślenia, lecz tworzyć może przedmiot nieprzewidziany w scenariuszu dzieła. Iser sprzeciwia się także przyjmowanym milcząco przez Ingardena klasycznym wzorcom estetycznym, które kazały mu dostrzegać zwieńczenie procesu konkretyzacji w harmonii jako-