DSCF2772

«s Kalarzvna Rosner |14|

cych wartość i funkcję poznawczą sztuki z jej cechami mimetycznymi. Zarówno kategoria mimetyczności, jak i nasze pojęcie modelu poznawczego zakładają, iż warunkiem niezbędnym, by danemu utworowi przysługiwała funkcja poznawcza, jest obecność w nim warstwy przedstawiającej. W rozważaniach naszych pominęliśmy kwestię, jak szeroki jest zakres sztuk przedstawiających, ponieważ — jakkolwiek ma się rzecz w muzyce, architekturze i niektórych rodzajach sztuk plastycznych — obecność tej warstwy w interesujących nas utworach literackich zdaje się nie ulegać wątpliwości. Mówiąc jednak o kategorii mimesis, niepodobna pominąć faktu, że rozmaite sensy przypisywane temu pojęciu, jak i związanej z nim kategorii sztuki realistycznej wiążą się z rozmaitymi zakresami, jakie zwolennicy mimesis przypisują kategorii sztuki prezentującej.

Lektura prac zwolenników pojęcia mimesis wskazuje jednak, że im szerszy jest zakres utworów, które autorzy pragną nim objąć, tym bardziej mglista staje się jego treść. Z tego powodu wielu autorów skłonnych jest definiować mimesis jako kategorię nieuniwersalną, tzn. nie tylko nie' odnoszącą się do sztuk uznawanych tradycyjnie za nieprzedstawiające, lecz także wyodrębniającą w zbiorze sztuk prezentujących węższy zakres utworów poznawczo wartościowych jako spełniających określoną, nieuniwersalną definicję mimetyczności.

Stanowisko takie, choć nie zawsze formułowane przy użyciu pojęcia mimesis, leży u podstaw wszelkich dychotomicznych lub wielostopniowych klasyfikacji literackich światów przedstawionych, dokonanych wedle kryterium stopnia ich podobieństwa do rzeczywistości realnej. Wyróżnianie dzieł realistycznych w opozycji do kreacjonistycznych albo rzeczywistości przedstawionych analogicznych w opozycji do nieanalogicznych (fantastycznych) opiera się na tym właśnie kryterium. Mimesis rozumiana jako analogiczność świata przedstawionego wobec rzeczywistości realnej ujmowana jest często jako kategoria estetyczna odnosząca się do szczególnego typu wartości: do prawdziwego (poznawczo cennego) przedstawienia rzeczywistości w stosunku do dzida zewnętrznej, autonomicznej* Wedle takich koncepcji sztuka mimetyczna 'to tyle, co sztuka poznawczo wartościowa. Z tezą taką związana bywa często teza druga, głosząca, iż pojęcie mimesis umożliwia porównawczą ocenę dzieł sztuki ze względu na ich wartość poznawczą. Ponieważ mimesis to tyle, co określona zgodność (podobieństwo) między warstwą przedstawioną a odpowiadającą jej rzeczywistością realną, zatem im bardziej sztuka jest mimetyczna, im silniejsza jest owa zgodność — tym bardziej rośnie jej wartość poznawcza.

Aby nie komplikować naszej analizy, pominiemy tu rozważenie różnic pomiędzy poszczególnym: ujęciami podobieństwa czy analogicznoścj i posłużymy się definicją modelową, reprezentującą, w moim przekonaniu, dobrze te wszystkie koncepcje, dla których wzorem sztuki wartościowej poznawczo jest dziewiętnasto- i dwudziestowieczna literatura realistyczna. Przyjmiemy więc, że mimesis to podobieństwo przedmiotu przedstawionego do rzeczywistości realnej rozumianej jako układ przedmiotów danych w relacji makro-

skopowej. Tym samym więc nie mamy do czynienia z mimetycznością, jeśli dzieło prezentuje jedynie pewne abstrakcyjne, tzn. nieprzydane. określonemu przedmiotowi układy jakości, np. jakości barwnych. Nie mamy z nią do czynienia także, jeśli obraz czy utwór literacki prezentuje przedmioty lub osoby nie pozostające w żadnej relacji podobieństwa do makroskopowego ujmowania rzeczywistości.

Stosunek tak określonej mimetyczności do naszego pojęcia świata przedstawionego — mpdelu, zależy więc od odpowiedzi na dwa pytania: .1) czy koncepcja modelu dopuszcza możliwość pełnienia funkcji poznawczej przez utwory nie operujące podobieństwem na poziomie makroskopowych przedmiotów realnych? 2) czy w przyjętej tu koncepcji wartość poznawcza rośnie wraz z nasileniem mimetyczności świata przedstawionego?

Aby odpowiedzieć na pytanie pierwsze, trzeba zdać sobie sprawę, że zinterpretowanie schematycznego świata przedstawionego jako modelu reprezentującego określony fragment lub aspekt rzeczywistości niefikcyjnej zawiera W sobie moment uchwycenia jakiegoś podobieństwa między nim a ową rzeczywistością lub jej fragmentem. Jeżeli między naszą koncepcją a koncepcją operującą dowolnym, ale określonym jednoznacznie pojęciem mimetyczności jako analogiczńości określonego rodzaju zachodzi różnica, to dlatego że, w moim przekonaniu, aby świat fikcyjny był modelem rzeczywistości, nie musi to być podobieństwo żadnego określonego typu. Inaczej mówiąc: aby model artystyczny był modelem określonej rzeczywistości niefikcyjnej, musi zachodzić jakaś analogia między nim a owym fragmentem rzeczywistości, która umożliwia jej identyfikację — nie musi ona jednak mieścić się w ramach żadnego jednoznacznie określonego pojęcia mimetyczności.

Tak np. podstawą do identyfikacji może być podobieństwo tego, co przedstawione, do wyglądu realnych przedmiotów makroskopowych w pewnej ulotnej chwili. Na takiej podstawie identyfikujemy przedmioty przedstawione na obrazach impresjonistycznych, podczas gdy np. malarstwo realistyczne. zdaje się operować analogią do przedmiotów realnych, postrzeganych w widu kolejnych i wzajemnie korygujących się aktach percepcyjnych. Jednakże zidentyfikowanie tego fragmentu czy aspektu rzeczywistośri, w stosunku do którego świat przedstawiony .pozostaje w relacji modelu, może się również obyć bez analogii między poszczególnymi przedmiotami przedstawienia a przedmiotami realnymi, albo też analogia taka może być dla interpretacji modelu nieistotna. Dobry przykład stanowi tu film animowany H. Bielińskiej i W. Hąupego Zmiana warty. W filmie tym nie ma ani jednego przedmiotu analogicznego do przedmiotów realnych, symbolizowanych przez przedmioty przedstawione; przedmioty przedstawione są podobne jedynie do zapałek, a ściśle mówiąc śą to, zdaje się, fotografowane zapałki; mimo to widz nie ma wątpliwości, iż jest to film nie o zapałkach, lecz o ludziach, a raczej o wojskowej zmianie warty, przy czym każde pudełko stoi w rzędzie zamiast pojedynczego żołnierza. Identyfikację kolumny pudełek jako kolumny wojska umożliwia nie analogiczność poszczególnych przedmiotów przedstawić-