fonetyka

w wymowie warszawskiej tylko [or]g’i]

<łgi

"* w wymowie krakowsko-poznańskiej [or]g’i] albo [ot]’g’i],

por.:

warszawskie [rer]k’i]

krakowsko-poznańskie [rei]k’i] albo |ret]’k’i] warszawskie [veqg’el]

krakowsko-poznańskie [vef]g’el] albo [veq’g’el]

>* warszawskie [mot]k’i]

krakowsko-poznańskie [mot]k’i] albo [mof]’k’i]

warszawskie [drof]g’i]

krakowsko-poznańskie [droqg’i] albo [droQ’g’i]

W regionalnie zróżnicowany sposób realizowany jest także segment ortogra-ficznie zapisywany jako ń w pozycjach przed k lub g. W wymowie warszawskiej wymawiany jest on niezależnie od prawostronnego sąsiedztwa jako prepalataln® nosowa spółgłoska półotwarta [ń], Natomiast w wymowie krakowsko-poznańskiej obligatoryjnie pojawia się w takich wypadkach zmiękczona tylnojęzykowa spółgłoska półotwarta [l]’]. Jest ona wynikiem koartykulacyjnych asymilacji do bezpośrednio po niej występujących głosek postpalatalnych [k’] lub [g’]. Omawianą tutaj sytuację można przedstawić w formie następującego schematu:

ńk

w wymowie warszawskiej [ńk]

mańkut

w wymowie krakowsko-poznańskiej [n’k], por.: warszawskie [mańkut]

krakowsko-poznańskie [mat]’kut]

bańka

warszawskie [bańka]

krakowsko-poznańskie [barska]

5. Zjawiska prozodyczne

we współczesnej polszczyźnie

5.1. Uwagi ogólne

Terminem prozodia lub „cechy prozodyczne” określa się trzy typy /|awisk, a mianowicie iloczas, intonację i a k c e n t. Jak zauważyła 1. Sawicka (1988: 149) „polegają one na manipulacji czasem trwania segmentów, wysokością tonu podstawowego i siłą głosu”.

Niewątpliwie iloczas, czyli czas wymawiania poszczególnych głosek polskich nie jest istotny ze znaczeniowego punktu widzenia. Długość trwania poszczególnych segmentów nie ma wpływu na sposób rozumienia polskojęzycznych tekstów mówionych. Podobnie rzecz się ma z akcentem. We współczesnej polszczyźnie nie służy on rozróżnianiu znaczeń wyrazów, nie jest zatem cechą odróżniającą. Jest on jednak funkcjonalnie istotną kategorią. Akcent jest bowiem najistotniejszą polską cechą konfiguracyjną, a więc taką właściwością lonetyczną współczesnej polszczyzny, którą można wykorzystać do sygnalizowania rozczłonkowania tekstu na elementy składowe, np. grupy syntaktyczne c/y wyrazy. Zasadniczo mówi się o dwóch typach cech konfiguracyjnych. Z jednej strony wyróżnia się cechy delimitacyjne, czyli rozgraniczające. Polegają one na jednoczesnym informowaniu o liczbie elementów tekstu mówionego i granicach między tymi elementami. Z drugiej zaś strony mówi się

0    cechach kulminacyjnych albo inaczej kulminaty wnych. Ich istota polega jedynie na sygnalizowaniu liczby jednostek w tekście bez wskazywania granic między tymi jednostkami. W dotychczasowej literaturze mc ma zgody co do interpretacji funkcji akcentu we współczesnej polszczyźnie. K. Laskowski (1978: 89) i B. Wierzchowska (1981: 218) uważają, że pełni on Itmkcję delimitacyjną. I. Sawicka (1988: 157) przyjmuje natomiast, że polski akcent przede wszystkim pełni funkcję kuliminacyjną (kulminatywną). Przyj-

1    żyjmy się zatem nieco bliżej temu zjawisku.

Akcentem nazywać będziemy wyróżnienie jakiegoś wyrażenia językowego. Ze względu na typ eksponowanej jednostki można wyodrębnić:

a)    akcent zdaniowy — polegający na wyróżnieniu wyrazów czy grup syn taktycznych,

b)    akcent wyrazowy (gramatyczny) — polegający na wyróżnieniu sylaby. Akcent zdaniowy „polega na dodatkowym wzmocnieniu w wypowiedzi

|e*lnej z sylab, na których spoczywa akcent wyrazowy W polszczyźnie pada najczęściej na przedostatnią sylabę wypowiedzenia. Takie położenie akcentu zdaniowego jest położeniem neutralnym. Przesunięcie akcentu zdani*) wego na inną sylabę wypowiedzenia jest funkcjonalnie nacechowane. Spełnia