historia dyplomacji (206)

.j    ~    myte uatussyc wzgujaną równowagę sił u po

łudniowo-wschodnich granic Rzeczypospolitej i wskutek tego domagała się, by zgoda na aukcję była ceną zachowania przez Polskę neutralności. Wreszcie Potoccy w imię haseł niezależności wypowiedzieli się przeciwko jakiejkolwiek ugodzie z Rosją, uznając, że wojna wschodnia otwiera możliwości podważenia jej pozycji. Rozpoczęli więc zabiegi nie tylko o zawarcie sojuszu z Turcją i zorganizowanie współdziałającej z nią militarnie konfederacji, ale także o wciągnięcie do tej akcji antyrosyjskiej Prus i Szwecji, gdzie właśnie górę wzięło stronnictwo profrancuskie.

Spory wewnętrzne spowodowały zerwanie sejmu, który miał się zająć aukcją wojska i uniemożliwiły nadanie jednolitego kierunku polityce Polski. Dwukrotny przemarsz wojsk rosyjskich przez terytorium neutralnej Rzeczypospolitej odbył się ostatecznie bez żadnych warunków wstępnych, choć przy cichej aprobacie króla. Sukcesy rosyjskie w Mołdawii nie zapobiegły zresztą katastrofie Austriaków. Na mocy zawartego na jesieni 1739 r. pokoju w Belgradzie Karol VI rezygnował z niedawnych zdobyczy w Serbii i na Wołoszczyźnie. Po raz drugi w krótkim okresie, tym razem we wschodniej Europie, zachwiała się pozycja Austrii, przede wszystkim zaś ujawniona została jej słabość militarna. Natomiast podpisany jednocześnie pokój Rosji z Turcją otwierał nowy etap w stosunkach między tymi dwoma państwami: przyznanie Rosji Azowa, tym razem na stałe, umożliwiało wprowadzenie floty rosyjskiej na Morze Czarne. Dzięki sukcesom militarnym odniesionym przez wojska carskie wszelkie nadzieje ludów bałkańskich na wyzwolenie się spod panowania tureckiego miały się odtąd wiązać z Rosją. Pokój belgradzki pomijał wreszcie postanowienia nadpruckie, dotyczące nietykalności Rzeczypospolitej. W ten sposób Turcja rezygnowała z dalszych pretensji do kontrolowania stosunków polsko-rosyjskich.

Jakkolwiek Rzeczpospolita nie włączyła się w żadnej postaci do wojny wschodniej, wyłoniły się sprawy, które wymagały z jej strony większej aktywności dyplomatycznej. Podjęte przez wysłannika hetmana Potockiego do Porty Andrzeja Gurowskiego starania o poparcie dla anty-wettyńskiej konfederacji spowodowały wszakże wysłanie nowych oficjalnych poselstw od Rzeczypospolitej, które miały na Krymie i u Porty wyjaśnić stanowisko dworu. Rada senatu posłużyła się przy tym Józefem Łopuskim, pisarzem grodzkim chełmskim oraz Pawłem Benoe, insty-gatorem koronnym. Mieli oni starać się ponadto o utrzymanie traktatu karłowickiego i wyrównanie szkód dokonanych przez Tatarów i Turków w czasie wojny wschodniej. Misja Benoego miała szczególne znaczenie, bowiem przy wytyczaniu granicy rosyjsko-tureckiej po pokoju belgradzkim anektowana została część terytorium polskiego. Delimitacja odbyła się pod nieobecność wyznaczonego przez sejm komisarza polskiego, właśnie Benoego. W jawnej instrukcji przygotowanej dla niego na radzie senatu 21 maja 1742 r. znalazł się postulat powstrzymania przez Portę napadów tatarskich oraz wydawania zbiegających do Mołdawii chłopów; w tajnej instrukcji domagano się odnowienia paktów karłowic-kich, odszkodowania za krzywdy doznane przez Rzeczpospolitą w czasie delimitacji i opieki polskiej nad chrześcijanami w prowincjach tureckich. Miał wreszcie Benoe również tajną instrukcję od hetmana Potockiego, by wybadał, jak Turcy zapatrywaliby się na współdziałanie z Polską przeciwko Rosji. Mimo pozyskania sobie pomocy obcych poselstw w Stambule, mimo rozmów bez tłumacza, Benoe nic z tych zaleceń, poza ogólnikowym potwierdzeniem postanowień z Karłowic, nie zrealizował, a tylko wzbudził podejrzenia w Petersburgu. Wielki wezyr zapowiedział mu przy tym, że tylko wielkie poselstwo od Rzeczypospolitej może doprowadzić do wyjaśnienia wszelkich spraw spornych. Na razie do takiego poselstwa nie doszło.

Podobnie nieskuteczne było zresztą również poselstwo Rzeczypospolitej wysłane do drugiej z walczących stron. Wyznaczony przez radę senatu z 1739 r. Ignacy Ogiński, oboźny litewski, który na dworze Elżbiety Piotrowny zjawił się dopiero w 1743 r., nie był w stanie zrealizować zaleceń swej instrukcji, która domagała się restauracji Birona na tronie kurlandzkim, korektury granicy na Ukrainie oraz wyjaśnienia innych sporów pogranicznych, a także przywrócenia uprawnień katolicyzmu (szczególnie w Rydze). Elżbieta wprawdzie wydała zarządzenie do pogranicznych gubernatorów, by utrzymywali z Rzecząpospolitą „sąsiedzką przyjaźń i dobre zachowanie”¹, jednak niewiele ponad to zdołał Ogiński osiągnąć, zwłaszcza gdy stało się jasne, że jego postulatów nie popiera August III i Briihl, którzy opierali swą politykę na sojuszu z Petersburgiem i za wszelką cenę usiłowali uniknąć zadrażnień. W ich założeniach misja Ogińskiego miała na celu przede wszystkim uspokojenie opinii publicznej w Rzeczypospolitej.

W tym czasie u zachodnich granic Rzeczypospolitej toczyła się już nowa wojna, w której stawką były losy Śląska i cała sukcesja austriacka. W toku pierwszej wojny śląskiej zarówno dwór wettyński, jak i cała Rzeczpospolita okazali dezorientację i brak konsekwentnej linii politycznej. Zyski z tego wyciągnął Fryderyk II, któremu w pewnych okresach pomagał August III i niektórzy magnaci polscy. Odmienna sytuacja zarysowała się podczas drugiej wojny śląskiej, kiedy powstała wyjątkowo korzystna dla Rzeczypospolitej sytuacja międzynarodowa.

383

1

Elżbieta I do Leontiewa 16 VI 1743, [w:] M. Skibiński, Europa a Polska u> dobie wojny o sukcesję austriacką, t. II, Kraków 1913, s. 51.