HP0023

56 Kategorie komparatystyki

Tymczasem z punktu widzenia metakomparatystyki owo historyczne otoczenie kulturowe i literackie (czy inaczej: zmieniające się ustawicznie środowisko, ruchomy kontekst) jest nie tylko koniecznym warunkiem powstania obiektu, uczestniczy na różne sposoby w jego formowaniu, lecz także przenika do jego „wnętrza" oraz kształtuje w danym momencie jego tożsamość i funkcje. Współwyznacza, innymi słowami, jego właściwości, określa charakter, decyduje o przeznaczeniu. Osadza się na różne sposoby niejako w samym rdzeniu tego artefaktu. To samo zresztą stosuje się do otoczenia. Bez danego artefaktu i bez związków z nim nie byłoby ono tym samym otoczeniem. Można by więc powiedzieć, że otoczenie porozumiewa się i przemawia językiem artefaktu (utworu, dyskursu, dzieła sztuki), artefakt - przyswaja sobie i przekształca język otoczenia, a jednocześnie sam zmienia się w ten sposób. Wymiana ta umożliwia wzajemną translację oraz sprzężone stawanie się obu uczestników (stron) procesu literackiego i kulturowego.

Komparatystyka tym samym podważa wyjaśnienia, które uznają przypisywane artefaktom kulturowym swoiste funkcje za wewnętrzne, trwale. więcej, niezmienne oraz w ten sposób unieruchamiają i „uwieczniają” je. Za takie funkcje badacze literatury jeszcze całkiem niedawno uważali funkcję wierszotworczą (J. Tynianow), estetyczną (R. Ingarden, J. Mu-kafoYsky) lub poetycką (R. Jakobson). Komparatysta tymczasem funkcje tego rodzaju musi traktować odmiennie. Uznaje, iż wyznacza je cyrkulacja, zastosowania i zmienne konteksty danego artefaktu literackiego lub artystycznego (kulturowego).

Koncepcje immanentne przenoszą tedy niepostrzeżenie zawarte nich samych idee i reguły postępowania (pojęcie struktury, zasadę dekonstruk-cji, postawę ironii itd.) w niezależne od nich twory bytowe. „Ontologizują” własne wyobrażenia i narzucająje przedmiotowi, zgodnie z awangardową zasadą, że widzące oko stwarza rzeczy widziane, a myślący umysł - rzeczy pojęte. Odkrywając w zjawisku kulturowym określony „porządek”, demonstrują jednakże jedynie tę ogólność i te zasady, które mu przypisały na podstawie własnych założeń lub postulatów. Zamiast prymatu rzeczywistości oraz praktyki artystycznej i literackiej w stosunku do teorii, uznają w następstwie prymat teorii w stosunku do rzeczywistości. Teorię czynią jednocześnie samodzielnym narzędziem i przedmiotem poznania, a w ostatecznym bilansie rzeczywistością ostateczną. Wikłają się w apo-rię błędnego koła i stają się niezdolne do jej przełamania.

Konsekwencją krytykowanego stanowiska jest zatarcie różnicy i napięcia powstającego między tym, co znaczące a tym, co znaczone. Znaczone traci samodzielny, niezależny od znaczącego byt - w tym wypadku byt zdolny do stawiania oporu, do kontestowania przypisanych mu si-gnifiants, nadawanych mu nazw, kojarzonych z nim znaczeń - oraz rozpływa się w znaczonym. Komparatystyka jest potrzebna po to, aby, mówiąc obrazowo, przywrócić różnicę konstytutywną dla rozumienia relacji znaczące - znaczone.

7. Metoda porównawcza: kontekst i zastosowania

Komparatystyka charakteryzuje się na tle innych badań tym szczególnie, żc wykracza poza odrębne, jednolite, zwarte i zamknięte w sobie jedności (jednostki) i całości literackie, aczkolwiek - paradoksalnie

-    częstokroć od nich właśnie wychodzi i do nich niekiedy zmierza. Nie zadowala się wyłącznie takimi zastosowaniami metody porównawczej, które uwzględniająjedynie zjawiska wyraziste i stabilne, podobnie zresztą jak nie ogranicza się w do stosowania samej tylko metody porównawczej

-    podobne ograniczenie byłoby bezzasadne ^A2. Komparatystyka wkracza przede wszystkim w obszary pograniczy literackich i kulturowych (dobrym przykładem takich pograniczy są kraje i terytoria postkolonialne), w który ch stykają się ze sobą rozmaite języki, dyskursy słowne i kultury. Metoda porównawcza służy identyfikowaniu dokonujących się tutaj procesów: zjawisk zacierania różnic, ich przemieszczeniami, podkreślaniem czy konfrontacją; pozwala rozpoznawać nowo powstające formy wspólnotowe, śledzić ich przemiany, zróżnicowanie, rozpad.

Nie znaczy to jednak, że badania porównawcze zlewają się z innymi metodami. Komparatystyka różni się tedy od badań strukturalnych, zaję-

⁴² Jonathan Culler słusznie wskazywał, że trudniej zaś zestawiać ze sobą twory amorficzne, galaretowate, o zatartych granicach i niejasnej tożsamości niż łatwo rozpoznawalne i wyraziste, The Modern Lyric: Generic Continuity and Critical Practice. (w:) C. Koelb, S. Noakes (cds.), The Comparative Perspective on Literaturę. Approaches to Theory and Practice, Ithaca 1988, s. 284-299. Nic znaczy to jednak, że komparatystyka powinna na nich poprzestawać. Przeciwnie, właśnie zjawiska pograniczne stanowią jeden z ważniejszych obiektów zainteresowania komparatystyki.