img047 2

ukształtowania prawidłowych reakcji emocjonalnych lub wykształcenie nieprawidłowych. Wadliwy rozwój emocjonalny jest wynikiem wielu negatywnych doświadczeń, jakie są udziałem dziecka w środowisku rodzinnym.

Innego typu podział, ale także oparty na objawowej analizie zaburzeń podaje E. M. Bower, który uznaje za podstawę do rozpoznania zaburzeń emocjonalnych stwierdzenie u dziecka:

—    nie wyjaśnionej niezdolności do nauki, nie tłumaczącej się ani brakami w sferze intelektu, ani nieprawidłowościami w środowisku uzasadniającymi występowanie trudności w nauce;

—    niezdolności do osiągnięcia zadowalających stosunków społecznych z dziećmi lub z dorosłymi, na przykład dziecko może mieć trudności w postępowaniu zgodnie z przyjętymi zasadami albo mieć trudności w kontaktach z osobami posiadającymi autorytet,

—    niezdolności do zachowania się odpowiednio do wieku rozwojowego — zachowanie dziecka przypomina wcześniejsze etapy rozwojowe;

—    niezdolności do wykazywania zaufania i wiary w siebie, a także do pokonywania uczucia smutku;

—    niezdolności do dawania sobie rady w sytuacjach stresowych bez objawów typu somatycznego

Wymienione przez autora charakterystyczne dla okresu dziecięctwa objawy dotyczą głównie kontaktów społecznych i niespełniania wymagań otoczenia, obrazu samego siebie oraz trudności w zachowaniu równowagi emocjonalnej.

¹ E. M. Bower: The education oj emotionally handicap-ped children. 1961:, podaje za H. F. Clarizio, C. F. McCoy; Behavior... jw.

W odmienny sposób przeprowadza analizę zaburzeń S. Gertsman, Opisując dzieci przejawiające cechy niedojrzałości emocjonalnej, wskazuje jednocześnie na ich przyczyny. Dzieci te według autora charakteryzują się:

—    nadmierną więzią emocjonalną z najbliższymi osobami (najczęściej z matką). Przyczyną takiego stanu rzeczy może być nadopiekuńcza i lękowa postawa matki. W konsekwencji dziecko boi się pozostawania bez matki przez krótki nawet czas, a normalna potrzeba więzi emocjonalnej przekształca się w nadmierną zależność;

—    postawą konsumpcyjną, która może być wynikiem błędów wychowawczych typu ograniczania samodzielności, nieprzyzwyczajania dziecka do partnerskiego współuczestnictwa w obowiązkach domowych (na miarę jego możliwości), do dawania i dzielenia,

—    egotyzmem uczuciowym cechującym się brakiem lub niedostatkiem rozw^roju uczuć w^Tyższych, szczególnie uczuć społecznych, a także brakiem umiejętności do odwzajemniania uczuć miłości czy współodczuwania z innymi;

—    poczuciem niższości lub poczuciem nadmiernej mocy.

Analiza przytoczonych wyżej podziałów pozw^Tala na stwierdzenie, iż na ogół wymieniane są podobne lub nawet takie same objawy zaburzonego zachowania dziecka. Różnice polegają zatem nie na odmiennym rozumieniu istoty zaburzeń emocjonalnych, a na sposobie czy poziomie ich opisu. Na przykład niezdolność do osiągania zadowalających stosunków społecznych z dziećmi lub z dorosłymi (por. E. M. Bower) może być tłumaczona nadmierną więzią emocjonalną z matką i lękiem pozostawania bez jej bezpośredniej opieki (por. S. Gerst-

47