img104 (18)

Znaczny jest też u dziecka w wieku 11-12 lat stopień kontrolowania reakcji emocjonalnych. Potrafi ono wyrażać emocje - zarówno pozytywne, jak i negatywne - w akceptowanej społecznie formie (m.in. jest w stanie zastępować formy behawioralne słownymi czy symbolicznymi), próbuje ukrywać niektóre swoje uczucia przed otoczeniem (np. strach, zmartwienie, budzące się zainteresowanie osobami płci przeciwnej). Jednocześnie następuje zmniejszenie ukierunkowującego wpływu emocji na działanie - dziecko jest w stanie wpływowi temu aktywnie się przeciwstawić, podejmując pewne działania niezależnie od ich wartości emocjonalnej, ze względu na spoczywający na nim obowiązek.

Myślenie w młodszym wieku szkolnym znajduje się - według periody-zacji proponowanej przez J. Piageta - w fazie kształtowania się operacji konkretnych; pod koniec tego okresu czynności umysłowe charakteryzuje pełna odwracalność. Oznacza ona, jak pamiętamy¹, zdolność do wykonywania działań umysłowych w przeciwnych kierunkach i rozumienia wzajemności relacji. Pozwala to dziecku na opanowanie umiejętności przeprowadzania operacji logicznych - klasyfikowania (w tym także hierarchicznego i multiplikacyjnego) i szeregowania, dzięki którym doskonali się sposób porządkowania przyswajanych informacji. Mogą one być organizowane już nie tylko zgodnie z posiadanym znaczeniem subiektywnym, lecz również na podstawie kryteriów obiektywnych. Wiedza dziecka, która pod wpływem nauki szkolnej i rozszerzenia kontaktów ze światem znacznie w tym okresie wzrasta, zaczyna się więc zarazem systematyzować.

Wzrastająca zdolność i tendencja do porządkowania informacji oraz rozwój zamierzonego uczenia się zmieniają sposób zapamiętywania. Dziecko przestaje być nastawione przy uczeniu się na dosłowne zapamiętywanie materiału, zaczyna samodzielnie analizować go, organizować i przeor-ganizowywać. Pojawia się więc zdolność do zapamiętywania logicznego.

Warto zwrócić uwagę na znaczenie, jakie dla bogacenia się i systematyzowania wiedzy ma dokonujące się w młodszym wieku szkolnym opanowanie mowy pisanej, a także wzrost świadomości językowej (poznanie reguł gramatycznych, danych dotyczących historii języka itp.). Dziecko uzyskuje bowiem nowe źródło zdobywania wiedzy (w tym - już gotowej wiedzy uogólnionej) oraz - dzięki zwiększeniu precyzji mowy - może coraz doskonalej posługiwać się środkami werbalnymi przy porządkowaniu informacji.

Dalszy znaczny postęp w zakresie systematyzacji wiedzy dokona się w następnym okresie, gdy rozwój myślenia wkroczy w fazę kształtowania się operacji formalnych. Pod koniec młodszego wieku szkolnego można icdnak dostrzec pewne osiągnięcia przygotowujące tę fazę. Po pierwsze -pojawiasięumiejętność dokonywania analizy kombinator yj n ej, ukierunkowanej na uwzględnienie wszystkich możliwych relacji między elementami rozpatrywanego zjawiska czy problemu. Po drugie dziecko potrafi już operować pojęciami abstrakcyjnymi, nie posiadającymi konkretnych desygnatów. Dalszy rozwój tych umiejętności pozwoli na hierarchiczną organizację wiedzy.

Ważnym następstwem odwracalności myślenia jest zdolność do decentracji - zmiany pierwotnie przyjętego punktu widzenia, uwzględniania różnych aspektów tych samych rzeczy, patrzenia na nie z różnych stron. Pozwala to na stopniowe przezwyciężanie egocentryzmu poznawczego, zwiększając obiektywizm postawy wobec świata.

W dziedzinie percepcji społecznej przejawia się to w powstawaniu zdolności do przyjmowania punktu widzenia innych ludzi (decentracji interpersonalnej), uwzględniania przy interpretowaniu sytuacji społecznych różnych racji, dostrzegania ich względności. Należy sądzić, że duże znaczenie dla rozwoju w tym zakresie ma wspomniane na wstępie komplikowanie się relacji społecznych dziecka z otoczeniem (np. rozbieżność wymagań pochodzących od różnych osób czy grup).

Zdolność do decentracji interpersonalnej zmienia sposób, w jaki dziecko widzi innych ludzi - wzbogaca charakterystykę osób właściwościami psychicznymi, pozwala na początki dostrzegania przyczyn ludzkich zachowań.

Zwrócenie uwagi na uczucia i potrzeby innych ludzi ułatwia dziecku zrozumienie wartości norm moralnych i wychodzenie ze stadium moralności heteronomicznej. Oczekiwanie na zewnętrzne wzmocnienia i dążenie do podporządkowania się dorosłym przestają być jedynymi racjami przemawiającymi za przestrzeganiem norm. Źródłem satysfakcji staje się sam fakt zgodności postępowania z ogólnie uznawanymi normami. Jest to okres konwencjonalizmu moralnego.

Pojawienie się zdolności do przeżywania moralnej satysfakcji nie znaczy oczywiście, że kary i nagrody przestają mieć dla dziecka znaczenie.

225

1

Por. pkt 3. Rozwój procesów poznawczych.