n (15)

20

dyplomacji koniunkturalnego manewru. Ale spod pióra wielkiego pisarza wyszły też takie dokumenty później dopiero wydane, jak znakomita instrukcja dla posłującego do Hiszpanii Rafaela Girolamiego¹.

Bladym tylko odbiciem świetnego dorobku dyplomacji weneckiej był kilkustro-nicowy esej De officio legali, napisany około r. 1490 przez wybitnego humanistę Ermolao Barbaro, a oparty głównie na reminiscencjach z własnych misji autora. Spoczywał on zresztą w archiwach watykańskich do 1905 roku². Dopiero w drugiej połowie XVI w. (1566 r.) w ręku czytelników znalazł się poradnik De Legato, pióra Wenecjanina Ottaviana Maggiego³; zamiast przykładów z praktyki własnej ojczyzny ogranicza się i on do materiału antycznego. Torąuato Tasso poświęca „obrazowi doskonałego ambasadora” jedną czwartą dialogu II Messagiero (1582 r.), którego tytuł nie dyplomatę oznacza, ale wysłańca niebios, toczącego z poetą ów dyskurs⁴. Inna rzecz, że spotykamy tu wreszcie przykłady zaczerpnięte z dyplomacji renesansowej.

Przez swoich emigrantów dali Włosi impuls nauce prawa poselstw dwóch innych krajów. Osiadły w Anglii Alberico Gentili (Gentilis) wydał dzieło De Legatio-nibus (1585 r.), nieraz przedstawiane jako pierwsze prawnicze ujęcie przedmiotu⁵. Niesłusznie, bo już Villadiego i Braun szukali takiego ujęcia, a u Gentilisa sporo i nieprawniczych elementów. Nie brak w nim niejasności i sprzeczności; opiera się i ono przeważnie — choć już nie wyłącznic — na antyku⁶. Prawu poselstw poświęcona jest nadto jedna z opinij, jakich Gentilis udzielił ambasadzie hiszpańskiej w Londynie⁷. Obszerniejszy od dzieła Gentilisa jest Legatus (1598 r.) naturalizowanego we Francji Carlo Pasquale (Paschalius), książka nużąco pedantyczna, ale przez współczesnych ceniona, często cytowana i parokrotnie przedrukowywana.

Najwybitniejszym bodaj prawnikiem z piszących o poselstwach w drugiej połowie XVI w. był Pierre Ayrault (Aerodius). O poselstwach wypowiedział się raczej incydentalnie, w kilku dziełach treści ogólniejszej⁸; dlatego zapewne wkład jego uchodził dawniej uwagi. Ale nowsza nauka upatruje w nim głównego w zakresie prawa poselstw prekursora Grocjusza⁹.

W pierwszych kilkunastu latach XVII w. pojawia się istna plejada ciekawych autorów. Francuski hugenota Hotman dc Villiers (1603 r.) pisze De la charge et dignite de /’Ambassadeur przystępniej niż inni i w językach nowożytnych: francuskim i angielskim¹⁰, ściągając zresztą na siebie zarzut plagiatorstwa¹¹. Legatus (1604 r.) niemieckiego profesora Hermana Kirchnera jest dziełem podobnie pełnym erudycji, jak kiedyś dzieło Brauna, ale odznacza się większą werwą¹². Fryderyk de Marse-laer, Flamand, więc poddany króla hiszpańskiego, jemu też dedykuje (1618 r.) Kyri-keion¹³, ciekawy podręcznik prawa poselstw, zawierający już trochę wskazówek opartych na praktyce współczesnej. Na ogół jednak wszystkie te dzieła są przyciężkie od humanistycznej retoryki i spiętrzenia reminiscencyj z antyku.

Ożywczo działa na tym tle niewielka rozprawa Polaka Krzysztofa Warszewickiego De legato et legatione¹⁴, wydana w Krakowie w 1595 roku. W Polsce miała pozostać na ogół bez echa¹⁵, za to doczekała się dalszych wydań za granicą, wysoko stawianych do dziś¹⁶. Pośpiesznie pisana, chaotycznie skonstruowana, zadziwia czytelnika świeżością spojrzenia. Nie obchodzi się i Warszewicki bez przykładów antycznych, ale sięga też — pierwszy w tej skali — do praktyki renesansowej, zarówno polskiej, jak zachodniej, zwłaszcza włoskiej i habsburskiej. Potrafi nawiązać i do

i

1

   Machiavelli MRG, 518 n. O znaczeniu Machiavc!lego także dla rozwoju dyplomacji zob. Benoist, 131 n.

2

   Opublikował go Hrabar, 65 n.

3

²* Biografia Maggiego: Ompteda, II, 537-538.

4

   Boczek KW, 132, wyolbrzymia wpływ Tassa na Warszewickiego. U Tassa opis przebudzenia poety, rozmowa z „wysłańcem” na tematy metafizyczne, panegiryczne zachwyty nad Wincentym Gonzagą, któremu dialog dedykowany, znacznie przeważają nad ciekawymi zresztą uwagami o ambasadorach.

5

   Tak np. Nys 1LLT, 23*-24»; Ugartcche PLD, 182; nawet Garda Arias DDGV, 280.

6

   Zdaniem Nysa (DAG, 177-178), w ocenie Gentilisa tak pochwały, jak krytyki bywały

7

przesadne. Bardzo krytycznie ocenia Gentilisa Adair (256 n.), zarzucając mu aprioryczność, ślepy kult prawa rzymskiego i metodę bardziej staroświecką niż u Brauna; za nieporozumienie uważa zaliczanie go do pozytywistów i sądzi, że rozwój doktryny i praktyki mało mu zawdzięcza.

8

Gentilis HA, I, XVIII.

²⁹ Ayrault: DR (1580), II, 34; OFI (1587), I, IV, 13-14; RIP (1588), X, XV.

9

   Tak zwłaszcza Simmonds, 753 n., ale również Adair, który uważa (s. 259), że Ayrault jest najlogiczniejszy z wczesnych autorów i stanowi „klasę dla siebie”.

10

   Wersja angielska miała jedno wydanie, francuska — cztery wydania; potem ukazała się jeszcze holenderska. Adair, 257 n., ocenia Hotmana bardzo krytycznie.

11

   Colazon (1604); wg Nysa (DAG, 182) autorem tej broszurki był Pasąuale.

12

   Dzieło Kirchnera miało do dziesięciu lat trzy wydania. Jego biografia: Ompteda, II, 539.

13

³* W dalszych wydaniach zatytułowany Legatus. Biografia Marselacra: Ompteda, II, 540.

14

   Jest to tytuł tylko najbardziej rozpowszechnionego wydania IV (1646); I nosiło tytuł De legato legationeque liber.

15

   W Polsce zainteresowali się Warszcwickim historycy literatury drugiej poł. XIX w., zwłaszcza Wierzbowski. W okresie międzywojennym Źycki napisał o dziełku Warszewickiego artykuł (LL, 717 n.) oraz wydał jego nieszczególne (i niekompletne, z dowolnymi opuszczeniami) tłumaczenie pt. O pośle i poselstwie, Warszawa 1935. Po wojnie zob. Leśnodorski, 257 n., i Boczek KW, 81 n. Lechowicz przesadza więc, nazywając go „zapomnianym”.

16

   Za granicą Warszewicki był ceniony i cytowany przez wszystkich niemal piszących o poselstwach. Jeszcze w XVIII w. Bynkershock (r. V), ograniczając się do wymienienia tylko najwybitniejszych autorów, nie zapomina o Warszcwickim, a pomija np. wszystkich Włochów i Hiszpanów. Nieporozumieniem jest za to (spotykane u niektórych autorów polskich) przypisywanie mu wpływu na Wicąucforta, który zna i cytuje Warszewickiego, ale nic w większym stopniu niż innych autorów. Warszewicki wymieniany jest wśród najwybitniejszych przedstawicieli literatury dyplomatycznej także i dziś przez piszących o dyplomacji w jakimkolwiek kraju. Do autorów, których wymienia Boczek, doszliby np. Garda Arias DDGV, 280; Ugartcche PLD, 183 (pisze on: „Idealizm i dobrą wiarę dyplomatów i pisarzy polskich XVI w. podsumował i sprecyzował z najwyższą elegancją Krzysztof Warszewicki”, po czym cytuje in extenso kilka jego wypowiedzi); Mattingly, 213 („uczony Polak Krzysztof Warszewicki, cytowany z uznaniem w Oksfordzie i Salamance”); Wildner (318), który najwięcej pochlebnych słów znajduje dla dziełka Warszewickiego, tak je określając: „Bardzo