prapol050

są szpile pastorałowate (tabl. VIII, 8) i okazy wrzecionowate ze zgrubiałą, poprzecznie żebrowaną główką (tabl. VIII, 4). Bransolety owalne różnią się od prototypów ze starszego okresu brązowego — pomijając uboższe ozdoby — głównie tym, że końce ich nie są już odgięte na zewnątrz, lecz równo ucięte i zbliżone do siebie (tabl. VIII, 10). Naramienniki z tarczami spiralnymi, wykonywanymi obecnie zwykle z czworograniastego drutu, wyróżniają się od dawniejszych odrębną ornamentyką. Inne ozdoby otrzymywano z zagranicy drogą handlu wymiennego, np. szpile węgierskie z wrzecionowatą szyjką i kulistą główką oraz różnorodne ozdoby złote, spotykane wyłącznie w skarbach..

Wśród narzędzi na pierwsze miejsce wysuwają się siekierki. Obok okazów odziedziczonych z poprzedniego okresu jak młodsze siekierki z wysokimi brzegami ściętymi nieraz klinowato ku ostrzu oraz późne siekierki z piętką lejkowatą typu czeskiego powstały w ciągu III okresu niektóre nowe formy, dzięki dążności do lepszego umocowania tych narzędzi w rozszczepionej, kolankowato zgiętej rękojeści. Taką formą ulepszoną są siekierki facetowane z piętką prostokątną (tabl. VIII, 13), rozwinięte w Wielkopolsce z siekierek z piętką lejkowatą a jeszcze doskonalsze narzędzie przedstawiają smukłe siekierki z tulejką, osadzane na nierozszczepionym trzonku (tabl. VIII, 14). Tulejka ta powstała przez zrośnięcie się z sobą pierścieni metalowych, nasuwanych nieraz na obuch siekier z piętką typu wielkopolskiego, dla pewniejszego osadzenia ich w rękojeści drewnianej. Po raz pierwszy zjawiają się teraz sierpy brązowe z guzem do umocowania trzonka (tabl. VIII, 17). Uzbrojenie mężczyzn składa się z oszczepów zaopatrzonych w groty brązowe częściowo wyrabiane na miejscu, częściowo zaś sprowadzane z Węgier lub z Skandynawii, dalej z mieczy stanowiących wyłącznie towar przywoźny oraz z łuku i strzał, zakończonych obecnie najczęściej grocikami brązowymi z zadziorami.

Zmarłych powszechnie palono, a szczątki starannie -wybierane ze stosu wkładano do popielnic, obstawianych mniejszymi naczyniami (Drzystawkami), wypełnianymi zapewne jadłem i napojem. Podobnie jak w kulturze przedłużvckiej używano zarówno grobów płaskich jak i kurhanów. Tylko drobne grupy ludności w nołudn^:owo-zachodniej części obszaru grupy zachodnio-wielkopolskiej trwały jeszcze nadal przy zwvczaiu grzebania zwłok niespalonych (Karsy pow, jarociński, Sulmierzyce, pow. ostrowski, dawniej odolanow-ski). Grupa zacliodnio-wielkopolska kultury „łużyckiej" obejmuje w zwartym zasięgu całą zachodnią Wielkopclskę z ziemią Lubuską, wschodnią Brandenburgię oraz dolny i środkowy Śląsk, rozproszone groby i osady dochodzą jednak ku wschodowi aż do powiatu łęczyckiego. Charakterystyczne wyroby metalowe kultury „łużyckiej" docierają drogą handlu jeszcze dalej na wschód i południowy wschód, tzn. aż do zachodniego Mazowsza i zachodniej Małopolski. Ta ekspansja . gospodarcza kultury „łużyckiej" na ziemie zajęte dotąd przez kulturę trzciniecką przygotowała teren dla podboju politycznego, którego wyrazem jest zjawienie się w tych częściach Polski ludności kultury łużyckiej w następnym (IV) okresie epoki brązowej.

Inne grupy miejscowe kultury łużyckiej Odrębny charakter ma grupa górnośląsko-ma-ł o p o 1 s k a kultury „łużyckiej", której centrum znajdowało się na Morawach. Tam i na Górnym Śląsku używała ona podobnych wielobocznych naczyń guzowych, jak grupa za-chodnio-wielkopolska, które na ogół zatraciła, przesuwając się na obszar Małopolski zachodniej. W to miejsce spotykamy tam tylko amfory i dzbany z brzuśccm okrągłym bez guzów, znane także w reszcie obszaru tej grupy, a poza tym formy zupełne swoiste, obce grupie zachodnio-wielkopolskicj, np. głębokie misy dwuuszne z szyją wyodrębnioną, nieco wciągniętą do środka (tabl. VIII, 15). Inny używany tu typ naczyń mianowicie, wazy dwustożkowate (tabl. VIII, 11), przyjmuje się w grupie zachodnio-wielkopolskiej dopiero w następnym okresie. Także część ozdób dość ściśle odpowiada typom zachodnio-wielkopolskim, np. szpile z wrzodowa to zgrubiałą, poprzecznie żebrowaną główką, naramienniki zakończone tarczami spiralnymi i bransolety owalne ze stykającymi się końcami, są one więc zapewne towarem przywoźnym, inne natomiast stanowią niewątpliwie wyrób miejscowy, np. bransolety strzemionowate odpowiadające wielkopolskim i śląskim bransoletom owalnym, mające jednak odrębną od zachodniej ornamentykę lub szpile z poziomą główką tarczowatą. Drogą handlu sprowadzano też inne ozdoby np. tarczki ozdobne z Węgier, paciorki bursztynowe z wybrzeży Bałtyku, paciorki fajansowe niebieskie i zielone z Egiptu a okazami importowanymi są także niektóre narzędzia np. siekierki facetowane z piętką typu wielkopolskiego. Typowe cmentarzysko grupy górnośląsko-ma-

93