PTDC0035

r

7

bóle dolnej połowy dala. Okazało się, ze te nadaktywne komórki reagowały także, gdy dotykano głowy i szyi, mimo że znajdowały się w tych częściach wzgórza, które normalnie odpowiadają wyłącznie na bodźce z okolic ciała położonych poniżej miejsca uszkodzenia. Wyniki te wykazują, że zniesione zostało neuronalne hamowanie przepływu sygnałów w istniejących, ale poprzednio nie wykorzystywanych synapsach neuronów czuciowych, doprowadzających inforj macje z głowy i szyi do wzgórza.

Opisane zmiany we wzgórzu i czuciowej okolicy kory mózgowej mogłyby pomóc w wyjaśnieniu, dlaczego w kończynie, która nie istnieje i nie może być dłużej źródłem sygnałów dla mózgu, powstają pewne odczucia. Jednakże zjawiska fantomów i związanych z nimi bólów nie da się wyjaśnić wyłącznie zmianami w układzie wzgórze-czudowe okolice kory mózgowej. Gdyby wyjaśnienie to było wystarczające, wówczas usunięcie odpowiednich okolic kory czuciowej lub wzgórza rozwiązałoby problemy.

Wydaje się oczywisto, że zjawisko kończyn fantomowych jest zdecydowanie bardziej złożone niż sądzono. Jednakże nie zaproponowano dotychczas innych hipotez. Przez wiele lat, co wynikało z moi dr zainteresowali dotyczących neuronalnych mechanizmów bólu, rozważałem przypadki fantomów i bólów fantomowych oraz badałem pacjentów mających z tym problemy.

Doświadczenia własne oraz wyniki prac innych autorów doprowadziły mnie do wniosku, że zjawisko fantomowych kończyn ma w znacznej mierze swe źródło w mózgu, tak jak sugerowały to prace Lenza. Jednak u-ważam, że w zjawisku tym mają u-dział o wiele większe obszary mózgu niż tylko system czuciowy.

Jakakolwiek próba wyjaśnienia tego fenomenu musi uwzględniać bogatą gamę wrażeń, których doznają pacjenci, a także głębokie poczucie realności fantomu i przekonanie, że nawet swobodnie unoszące się kończyny fantomowe są integralną częścią ich dała. Przedstawiłem taki właśnie model. Został on dobrze przyjęty, ale wymaga, rzecz jasna, dokładniejszego sprawdzenia eksperymentalnego, zanim można będzie w pełni ocenić jego wartość. Tymczasem model ten doprowadził już do nowych koncepcji badań nad sposobami usuwania bólów fantomowych.

Istota proponowanego modelu jest założenie, że w mózgu istnieje neuro-matryca (neuromatrix), to jest sieć neuronów, która nie tylko odpowiada na bodźce czuciowe, ale także stale wytwarza charakterystyczny wzorzec impulsów oznaczających, że nasze ciało jest całością i jednoznacznie należy do nas samych. Nazwałem ten wzorzec podpisem neuronalnym (neurosignature). Gdyby taka neuro-matryca działała bez dopływu informacji czuciowych z ciała, to mogłoby powstawać wrażenie posiadania kończyny nawet po jej amputacji.

Matryca neuronalna, aby wytworzyć wszystkie wrażenia fantomowe, musi być odpowiednio rozległa i obejmować przynajmniej trzy zasadnicze systemy neuronalne w mózgu. Jed-

Fantomowe widzenie i słyszenie

Fantomowe widzenie i słyszenie, podobnie jak fantomowe kończyny, są wytworem mózgu, powstającym bez wejściowego sygnału czuciowego. Ludzie ze wzrokiem osłabionym przez kataraktę lub z częściową utratą mózgowego systemu przetwarzania informacji wzrokowych opisują czasem szczegółowo doznania wzrokowe. Syndrom ten opisał po raz pierwszy w 1769 roku filozof Charles Bonnet w artykule o niezwykłych doznaniach wzrokowych swego dziadka, Charlesa Lullina, który z powodu katarakty utracił niemal całkowicie wzrok (poza tym cieszył się świetnym zdrowiem fizycznym i psychicznym). Od tamtej pory wiele umysłowo sprawnych osób donosiło o podobnie żywych, fantomowych doznaniach wzrokowych.

Fantomowe widzenie w pewnym stopniu współistnieje z normalnym. Osoby doświadczające fantomów nie mają żadnych trudności w odróżnianiu tych dwóch rodzajów widzenia. Fantomowe epizody wzrokowe pojawiają się nagle i niespodziewanie, kiedy oczy są otwarte. Zwykle opisywane są jak gdyby byty realne, pomimo oczywistej niemożliwości ich istnienia. Zazwyczaj fantomy to wizerunki ludzi i dużych budynków. Rzadziej pojawiają się obrazy miniaturowych ludzi i zwierząt. Fantomy wzrokowe nie są tylko pamięcią wcześniejszych doświadczeń; często dotyczą one zdarzeń, miejsc lub ludzi, których się nigdy wcześniej nie widziało.

Pojawiający się po raz pierwszy fantomowy obraz może być wstrząsem. Badana przez nas kobieta, która utraciła w znacznym stopniu wzrok na skutek degeneracji siatkówki, powiedziała, że była zaszokowana, kiedy wyglądając przez okno zobaczyła wysoki budynek zamiast zadrzewionego terenu. Chociaż miała świadomość, że budynek byt fantomem, wydawał się jej tak realny, że mogła nawet policzyć schody i opisać jego detale. Wkrótce obraz budynku zniknął, by wrócić po kilku godzinach. Fantomowe ob

razy powracały i znikały odtąd niespodziewanie.

Fantomowe widzenie występuje najczęściej u osób starszych, przypuszczalnie w związku z postępującym wraz z wiekiem stopniowym osłabianiem się wzroku. Około 15 procent osób, które całkowicie lub częściowo utraciły wzrok, donosi o wzrokowych doznaniach fantomowych. Dane te mogą być zaniżone, gdyż wiele osób, obawiając się posądzenia o zaburzenia psychiczne, unika rozmawiania o fantomowych widzeniach.

Fantomowe słyszenie jest również nadzwyczaj powszechne, chociaż niewielu ludzi rozpoznaje je właściwie. Ludzie, którzy utracili słuch, często mówią że słyszą dźwięki w swoich głowach. Dźwięki te, określane jako dzwonienie w uszach (tinnitus), brzmią jak gwizd, brzęczenie, skrzeczenie lub łoskot pociągu. Mogą być tak głośne i nieprzyjemne, że doświadczający ich ludzie potrzebują pomocy, by móc sobie z nimi poradzić.

Niektórzy doznający dzwonienia w uszach słyszą również „zorganizowane” dźwięki, na przykład muzykę lub głosy. Kobieta, która była przed utratą słuchu muzykiem, „słyszała" koncerty fortepianowe i sonaty. Wrażenie było tak realne, że początkowo myślała, iż dźwięki pochodzą z radia sąsiada. Muzyka stawała się często głośniejsza w nocy, kiedy chciała spać, i nie mogła się od niej uwolnić. Inna kobieta, która utraciła w znacznym stopniu zarówno wzrok jak i słuch, doświadcza obu typów fantomów: słuchowych i wzrokowych. Z przyjemnością opisywała fantomowe wizje: występy cyrkowe i towarzyszącą im muzykę.

Fantomowe słyszenie i widzenie występuje wtedy, kiedy mózg traci dopływ normalnych sygnałów z systemów czuciowych. W takiej sytuacji komórki centralnego układu nerwowego stają się bardziej aktywne. Mechanizmy we-wnątrzmózgowe przetwarzają tę aktywność neuronalnąna znaczące doznania.

Świat Nauki Czerwiec 1992    77