religia a kultura8

18 RELIGIA A KULTURA

experience. Praca ta doczekała się tłumaczenia na niemal wszystkie języki świata (tłumaczenie polskie ukazało się w Warszawie w roku 1918), stanowiąc podstawową pozycję, należącą do kanonu prac z zakresu psychologii religii.

W pracy swej James oparł się na studiach przypadków ekstremalnych, stosując podejście fenomenologiczne lub interprctacyjno-analityczne. Doświadczenie religijne traktował jako sposób na osiągnięcie przez jednostkę spójnej struktury osobowości.

Z punktu widzenia współczesnych rozważań nad doświadczeniem religijnym istotne jest również zaproponowanie przez Jamesa kryteriów, pozwalających wyodrębnić doświadczenie religijne spośród innych przeżyć jednostki. Kryteria te to nie wyrażał ność, krótkotrwalość, bierność osoby, która przeżywa dane doświadczenie, oraz uzyskanie przez nią nowej wiedzy o przedmiocie doświadczenia. Dla rozważań nad zjawiskiem konwersji religijnej ważny jest wprowadzony przez Jamesa podział na osoby jedno- i dwukrotnie urodzone oraz osoby zdrowomyślne i osoby o chorej doszy. Do kryteriów doświadczeń religijnych wprowadzonych przez Jamesa powrócimy w rozdziale dotyczącym doświadczenia religijnego.

Podobnie jak James, empiryczno-funkcjonalno-bioiogicznc podejście do doświadczenia religijnego zaproponował w swojej pracy Ames (1910). Religia może być, według niego, utożsamiana ze świadomością'najwyższych wartości społecznych. Źródłem religii są, przekazywane w procesie kształcenia i oddziaływania środowiska, cele i interesy grupy, nie zaś wrodzone potrzeby religijne. Ceremonie i rytuały religijne wyrażają wartości podstawowe dla funkcjonowania i dobrostanu grupy. Przeżycie Boga jest pośrednio lub bezpośrednio warunkowane przez społeczny kontekst życia człowieka.

Empiryczny charakter, oparty częstokroć na bazie eksperymentalnej, noszą też prace Leuby. W najbardziej znanej, The psychology of re/igious mysticism (1925), przedstawił rezultaty badań eksperymentalnych nad stymulacją doświadczeń religijnych, przy użyciu środków psychotropowych, takich jak haszysz, meskalina, tlenek azotu czy eter. Podkreślał również szczególną rolę przeżyć seksualnych w wywoływaniu stanów mistycznych.

Rozwój psychologii religii, jako uznanej dziedziny zainteresowań wybitnych reprezentantów psychologii akademickiej, trwał do okresu międzywojennego. Dopiero w latach 30., kiedy psychologia, w trosce o osiągnięcie pozycji maksymalnie zbliżonej do statusu, jaki mają nauki przyrodnicze, i wyzwoleniu się • spod wpływów filozofii, odrzuciła religię i religijność jako przedmiot badań empirycznych, psychologia religii znalazła się poza głównym nurtem psychologii uprawianej w ośrodkach uniwersyteckich. Stała się przedmiotem zainteresowań duchownych i teologów różnych wyznań, nabierając raczej charakteru nauki stosowanej na potrzeby pracy i poradnictwa duszpasterskiego niż dyscypliny wiedzy, badającej metodami obiektywnymi wpływ religii na człowieka i oddziaływanie ludzkich potrzeb na religię. Znalazło to swój wyraz m.in. w zmianie nazewnictwa dyscypliny. Zamiast mówić o psychologii religii {psychology of religion), w literaturze przedmiotu zaczęto mówić o psychologii religijnej (ireli-

gious psychology) bądź psychologii duszpasterskiej {pastorał psychology). Różnica między obiema wersjami tej dyscypliny polegała na tym, że psychologia religii traktowała religię jako przedmiot systematycznych badań psychologicznych, w celu wyjaśnienia jej roli dla człowieka, natomiast psychologia religijna mjała najczęściej na celu obronę przekonań religijnych i popieranie rozwoju religijności, z pomocą pojęć i teorii psychologicznych. Zamiast charakteru naukowego, psychologia religijna nabrała charakteru apologetycznego.

Najwybitniejszym przedstawicielem nurtu pastoralnego, który zastąpił akademicką psychologię religii w Stanach Zjednoczonych, był duchowny protestancki, Anton Boisen. Po powrocie do zdrowia (przebyta choroba psychiczna) został pierwszym w Ameryce duchownym zatrudnionym jako pełnoetatowy pracownik w szpitalu psychiatrycznym. W pracy reprezentującej klasyczne podejście pastoralne, The exploration of the inner world: A study of mentol cłisor-der and religious experience (1936), traktuje on chorobę psychiczną jako formę kryzysu, którego celem, analogicznie jak w wypadku konwersji, jest reorganizacja osobowości, rozwiązanie dotychczasowych konfliktów i w konsekwencji -osiągnięcie wyższego stopnia integracji psychicznej.

W omawianym okresie psychologowie uniwersyteccy badali co prawda niekiedy zjawiska religijne, traktowali jednak wówczas religię w sposób analogiczny do szkła powiększającego, tj. po to, aby przez jej pryzmat przyjrzeć się pewnym sposobom ludzkiego zachowania. Wyniki tych badań nie były natomiast traktowane przez nich jako materiał do pogłębiania wiedzy o ludzkiej religijności.

Analiza religii za pomocą kategorii naukowych, wypracowanych przez psychologię, została również odrzucona przez przedstawicieli wyznań religijnych, gdyż po opublikowaniu przez Freuda pracy Futurę of an illusion (1927) (tłum. polskie: Przyszłość pewnego złudzenia, Warszawa 1967) uznali oni, że psychologia jest niezgodna z religią (Freud - z wykształcenia lekarz neurolog - przez współczesnych traktowany był jako psycholog). Za jedyny teren, na którym uzasadnione jest prowadzenie rozważań nad psychologicznymi aspektami religii, uznano teologię, a w jej ramach - psychologię duszpasterską (pastoralną).

Sytuacja ta uległa zmianie z początkiem lat 50. Przyczyniła się do tego publikacja, w roku 1950, klasycznej pracy Gordona W. Allporta, The indmdual and his religion (na język polski przetłumaczonej w roku 1988 jako: Jednostka i religia). Przedstawione w niej zostały wyniki badań Allporta, związane z tak zwanym Wielkim Paradoksem, dotyczącym roli religii w jednoczesnym stymulowaniu i hamowaniu uprzedzeń etnicznych. Wnioski te zainspirowały szereg dalszych prac nad religijnością podejmowanych przez psychologów społecznych (Wilson, 1960; Feagin, 1964; Allport i Ross, 1967; King i Hunt, 1969).

Ir.nym, sprzyjającym rozwojowi psychologii religii czynnikiem była wzrastająca rola psychologii humanistycznej, podkreślającej rolę doświadczenia religijnego w osiąganiu samoaktualizacji.

Allport skoncentrował się na roli religii w ramach struktury osobowości dojrzałej i produktywnej. Tym samym zdystansował się zdecydowanie do wcześ-