Salomonowicz (12)

70

Monarchia Habsburgów pod rządami Marii Teresy od 1740 r. wkroczyła w lalach pięćdziesiątych XVIII w. na drogę zdecydowanych reform, charakterystycznych dla monarchii oświeconego absolutyzmu¹. Także prace kodyfikacyjne, w różnych wariantach, prowadzone były w monarchii austriackiej zc znacznym nakładem wysiłków przez całą drugą połowę XVIII w., jednak przez długi czas w pracach tych czołową rolę odgrywali prawnicy praktycy, dalecy od dążenia do radykalnej reformy obowiązującego prawa. Stąd i pierwsza karna kodyfikacja austriacka tej epoki, obejmująca zarówno prawo karne materialne, jak i procedurę karną - Constilnlio Cńminalis Tlieresiana z 1768 r., nie stanowiła żadną miarą reformy humanitarnej prawa, a jedynie dzieło unifikujące i systematyzujące dotychczasowe przepisy prawa.

Opublikowana w 1768 r. (obowiązująca od 1770 r.) Constitutio Cńminalis Tlieresiana, wprowadzona w życie pod rządami oświeconej cesarzowej Marii Teresy, stanowiła z każdego niemal punktu widzenia tradycyjny obraz ordynacji karnej łączącej prawo karne materialne i proces, a w zakresie prawa karnego kontynuowała tradycje minionych wieków: założenie kodeksu, jego technika kodyfikacyjna, mocno kazui-styczna, zasady wymiaru kar i katalog kar, jak i przestępstw odzwierciedlały nie ducha reformy, ale dotychczasowy stan ustawodawstwa i konserwatywnej doktryny karnej. Wśród dogmatycznych nowych rozwiązań, wprowadzanych do ustawy pod wpływem doktryny, należy wymienić obszerne ujęcie dwóch form złego zamiaru: dolus direclus i dolus indirectus. W istocie umyślno-nieumyślue pozbawienie życia człowieka zostało wprowadzone tym rozwiązaniem w zakres pojęcia dolne indirectus'. sprawca, który działał z innym złym zamiarem, lecz bez zamiaru pozbawienia życia człowieka, dokonywał w konsekwencji swego działania zabójstwa i to uzasadniało wymierzenie mu kary zwyczajnej. Ogólnie jednak przepisy CCT były łagodniejsze niż przepisy k.k. bawarskiego z 1751 r. bądź Karoliny, a wkrótce zainaugurowana nowa polityka kryminalna Marii Teresy (łagodzenie wyroków, zdecydowane ograniczenie egzekucji w drodze prawa łaski) spowodowały, iż CCT obowiązywała -z pewnymi zmianami - aż do roku 1787. O rażącym zacofaniu przepisów CCT, które weszły w życie w dobie, kiedy w całej Europie już zaczytywano się dziełem Beccarii, niech świadczą nie tylko jej katalog kar, w którym kara śmierci (w kilkunastu także wariantach kar kwalifikowanych) odgrywała zasadniczą rolę, ale i katalog przestępstw, w którym tradycyjne spojrzenie na sprawy religii, obyczajów, jak i na problem zbrodni przeciw władcy w pełni znalazło odzwierciedlenie. Paradoksalnie można stwierdzić, iż tekst CCC z głośnymi załączonymi do niego

L£Of^>o<~0\ a//9-

tablicami „o prawidłowym wykonywaniu tortur" miał tę jedyną z.i:.l,,_r. dla dzieła reformy humanitarnej w Europie, iż swoją anachronicznosi ią uwidocznił, iż gruntowna reforma prawa karnego austriackiego jest nieodzowna^{2 3 4 5 6}. Anachroniczność kodeksów bawarskiego, austriackiego, przeciąganie się bądź bezowocność licznych prac kodyfikacyjnych i prób reform w Europie świadczyły o ogromie trudności, jakie stały przed ko-dyfikatorami: trudności natury społeczno-politycznej i natury prawniczo--techniczuej. Trudności te, acz nie w pełni udany sposób, zostały pokonane w stosunkowo krótkim czasie w rządzonej przez Piotra Leopolda (późniejszego Leopolda II) Toskanii, w której pod osobistym wpływem wielkiego księcia⁵¹, a nade wszystko jako realizacja postulatów C. Bec-carii, doszła do skutku w 1786 r. pierwsza europejska kodyfikacja humanitarna⁴. Kodeks prawa karnego i procedury karnej dla Wielkiego Księstwa Toskańskiego, zatytułowany Riforma della legislazione criminale^5G, a zwany tradycyjnie „Leopoldiną”, nie był tekstem kodeksu obejmującego całość zagadnień prawa karnego materialnego i procedury karnej, lecz jedynie reformą obejmującą najważniejsze kwestie wymagające zmian z punktu widzenia postulatów humanitarnych, i to tendencje dotyczące głównie prawa karnego procesowego⁵’. Tekst ustawy dzielił się na 119 obszernych artykułów, z których pierwsze 50 obejmuje w zasadzie problemy procedury karnej i ustroju sądów karnych⁷. Nie było

1

^s? Por. ogólnie o oświeconym absolinyzmie moje uwagi, Rozważania o oświeconym absolutyzmie, Kwartalnik Historyczny, 93: 1986, 3, s. 805-812 oraz idem. Z dziejów absolutyzmu oświeconego tu Austrii, Czasopismo Prawno-Historyczne, 38: 1986, 2, s. 153-161.

2

Por. szczegółowa analiza przepisów i techniki kodyfikacyjnej Theresiany S. Sal-monowicz, Prawo karne..., s. 52-76.

3

Piętro Leopoldo sam opracował pierwotny projekt kodeksu, por. materiały szczegółowe M. Da Passa no, „leopoldiną": U Progelto del Granduca, Matcriali per ima storia della culiura giuridica, XV: 1985, 2, s. 301-316.

4

Por. S. Salmonowicz, „Leofjoldina". 11 Codice Pcnale Toscano deWAnno 1786, Rivista Italiann per le Scicnze Giuridichc, 13: 1969, s. 173-195. Całokształt problematyki obrazuje liczne publikacje związane z jubileuszem roku 1986. Por. ogólna ocena A. Cavanna, La Codificazione. penale in Italia. Le origini lombarde, Milano 1975, s. 26-28, a zwłaszcza M. Da Passano, La Leopoldiną e un codice moderno?, Materiali per una storia della cułtura giuridica, XVII: 1987, s. 469-478, który podsumował dyskusje wokół „Leopoldiny" w sposób bliski moim poglądom z 1969 r.

5

⁵⁰ „Leopoldiną" została rozpowszechniona w ówczesnej Europie dzięki licznym wydaniom w j. włoskim i w tłumaczeniach. Por. oficjalna publikacja pt. Nuova legislazione criminale da ossermni in tullo il grand-dniało di Toscana, per ordini soorani stampala e pubbli-cala, I.ugano 1787, toż Wenecja 1787, Florencja, lakże wydanie dwujęzyczne angidsko--wloskie, Warringlon 1789, dwie edycje francuskie, dwie edycje niemieckie, jedna łacińska w 1790 r.

6

   Projekt procedury karnej (i jej niepełne odzwierciedlenie w ostatecznym tekście kodeksu) prowadził w kierunku narodzin procesu mieszanego. Władca kładł nacisk na konieczność istnienia kodyfikacji prawa jasnej i precyzyjnej, powszechnie znanej, ograniczającej swobodę sędziego do minimum.

7

   Y. CarmyYcls, op.cit., s. 244: „L'unificaiion globalc dc la procedurę, 1'abandon de la torturę au cocur d'un systćmc qui rempłacc progressivcmcnt la rigiditć des pre-uves Ićgalcs par 1'intime conviction du juge et ramćlicration spectaculaire des droits dc la defense, temoignenl a sufiisance de l'evolution en cours".