Scan0046 2

10. Czasowniki odmieniane nietypowo

W języku polskim istnieje kilka czasowników właściwych o nietypowej postaci morfologicznej (rozwinęły się one z wyrazów innych typów). Do grupy tej należy na pewno powinien, winien, rad, ciąży ku niej gotów.

Choć formy tych czasowników łączą się z podmiotem-mianownikiem i mają określoną wartość osoby, ich zasób jest mocno ograniczony. Podajemy więc paradygmat czasownika powinien:

Tryb oznajmujący

Czas teraźniejszy

	m	z	n	mo	nmo
l.os.	powinienem	powinnam	powinnom	powinniśmy	powinnyśmy
2. os.	powinieneś	powinnaś	powinnoś	powinniście	powinnyście
3. os.	powinien	powinna	powinno	powinni	powinny

Czas przeszły

m

powinienem byt powinieneś był powinien był

ż

powinnam była powinnaś była powinna była

n

powinnom było powinnoś było powinno było

1.    os.

2.    os.

3.    os.

mo    nmo

l.os.    powinniśmy byli powinnyśmy były

2. os.    powinniście byli powinnyście były

3.    os. powinni byli powinny były

Tryb warunkowy

1.    os.

2.    os.

3.    os.

m

powinien bym powinien byś powinien by

powinna bym powinna byś powinna by

powinno bym powinno byś powinno by

mo    nmo

l.os. powinni byśmy powinny byśmy

2.    os. powinni byście powinny byście

3.    os. powinni by powinny by

Od czasowników tych nie tworzy się regularnych derywatów imiennych (imiesłowów przymiotnikowych, odsłownika). Nie mają one imiesłowów przysłówkowych, bezosobników, trybu rozkazującego, czasu przeszłego trybu warunkowego, czasu przyszłego trybu oznajmującego, a także bezokolicznika. Nie mają więc standardowej czasownikowej formy hasłowej i w słownikach są notowane pod formą 3. os. lp rodzaju męskiego czasu teraźniejszego trybu oznajmującego.

11. Odmiana czasowników niewłaściwych

Spośród omówionych wyżej kategorii fleksyjnych czasowniki niewłaściwe mają tylko dwie: trybu i czasu (a nie odmieniają się przez osobę, liczbę i rodzaj). Oto odmiana pary czasowników braknąć/zabraknąć:

	tryb oznajmujący	tryb warunkowy	tryb rozkazujący
czas teraźniejszy/ /przyszły prosty	(za)braknie	(za)brakłoby	niech (za)braknie
czas przyszły	będzie brakło/
złożony	/będzie braknąć
czas przeszły	(za)brakło	byłoby (za)brakło
czas zaprzeszły	było (za)brakło
bezokolicznik	(za)braknąć

Dla form złożonych lepsze są warianty szyku podane w powyższym paradygmacie — ze słowem posiłkowym na pierwszym miejscu. Wysunięcie na początek pseudoimiesłowu odmienianego czasownika mogłoby spowodować mylną interpretację — jako czas przeszły.

Bezokolicznik jest jedyną formą niefinitywną czasownika niewłaściwego. Formy większości czasowników niewłaściwych (danego trybu i czasu) są tworzone podobnie jak formy czasownika właściwego (tego trybu i czasu), konkretnie jak formy trzeciej osoby rodzaju nijakiego liczby pojedynczej. Specjalnej uwagi wymaga tu pisownia cząstki by\ pisze się ją łącznie z poprzedzającym ją pseudo-imiesłowem (przepisy ortograficzne każą traktować takie wyrażenia jak formy osobowe). Podane w naszej książce tabele odmiany można również wykorzystywać dla czasowników niewłaściwych: tworzenie paradygmatu powinno być tu ograniczone do pozycji tabeli o wskazanych wyżej wartościach.

Trzeba tu zwrócić uwagę na niewielką (ok. 20) grupę czasowników niewłaściwych o nietypowej postaci morfologicznej: trzeba, można, widać itd. Pochodzą one od wyrazów o innej funkcji, lecz dziś są stosowane jako formy finitywne. W wypadku zmiany trybu i czasu można tworzyć formy złożone według następującego schematu:

tryb oznajmujący tryb warunkowy    tryb    rozkazujący

czas teraźniejszy można    można by    niech    będzie można

czas przyszły    będzie można

czas przeszły    było można    byłoby można

bezokolicznik być można

Zasób ich form wskazuje, że są to czasowniki niedokonane. I w tym wypadku lepsze jest użycie słowa posiłkowego przed właściwą częścią leksykalną złożonej formy fleksyjnej. Wysunięcie jej na początek może być powodem niewłaściwej interpretacji —jako czasu teraźniejszego.