scs27

scs. \, sg. i pl. m. deki. I dusć, dusiyi,, grese, grese y?,— stpol. to dusze, to dusze eh, w grzeszę, to grzeszcch itp.;

scs. N pl. dusi — stpol. duszy (duszi) itp.;

scs. I), L sg. f. deki. III niuse— poi. musze, w musze itp.¹

4)    Prasłowiańska różnica dialektyczna w zakresie grup kv, yr, yr i cv, zr, sv. j’roces palatalizacji II objął także h, g, y w grupach spółgłoskowych ki\ yr. yy, które na gruncie języków południowo- i wschodnioslowiańskich przeszły w ci\ zr (-Tr). sv (pierwotnie miękkie ćv , %'v , s'v’). Ten szczególny wypadek palatalizacji II schematycznie wygląda podobnie jak poprzednio podany:

hv, gv, |-<?₂, f₂, ^ cv, zv, sv-f-e₂, i2

Dawne ps. grupy kr, gv zachowały się w językach zachódniesłowiańskich (na yr w określonych warunkach brak przykładów). Przytoczmy niektóre typowe przykłady:

scs. a<ftb < ps. *kvPU < wczps. *ltvoiIr,, adsti <L ps. */tvisfi < *kvitti ^ wczps. *kr<>itli, zrfzda < ps. *grćzda < wczps. *gvoizda, por. ros. cvet, cre.sli, zvezda, poi. kwiat, kwitnąć, gwiazda.

Na zmianę %v w sv zachował się w scs. tylko jeden pewny przykład: vhsvi sj ps. *viyvi *vlxyoi, tj. N pl. m. I deki. od vhyvb 'czarodziej*.

5)    Naglosowe c ze spalatalizowanego k przez e bezpośrednio występuje zgodnie we wszystkich językach słowiańskich bez oboczności, np.:

scs. i ps. rćna *kćna ^ * kat na, por. poi. cena, ros. cena', scs. i ps. cćlb < *kćh < ^ *kaih\ por. poi. cały, ros. celyj] scs. i ps. cesarb ć *kćsari, ^ *kaisarb, por. poi. cesarz, strus. cesar, ros. car\ w ostatnim przykładzie chodzi o pożyczkę lacińsko--gennańską w języku ps., por. lac. Kaesar, śrlac. Caesar jako imię własne, a później upowszechnione jako nazwa władcy w ogóle, np. goc. kaisar, nicm. Kaiser.

6)    Dla celów porównawczych warto dodać, żc w języku rosyjskim na skutek róż

nych wyrównań morfologicznych, których tu szczegółowo nie możemy omawiać, została w wielu wypadkach usunięta wymiana k : c, g : z, x ^{: s}> będąca wynikiem II palatalizacji. Wprowadzona tu została nowa oboczność k : k', g : g, x'• X> P^or-tiienik, rrag, pastuch : niemili, rragi, pasfur/ii (N pl.), ruka, noga, mucha : rufie, nogę, muchę (D, L sg.) itp.² W języku słowackim natomiast w 1) i L sg. f. zamiast spółgłosek c, $ ||    £ występuje wtórnie k, h (pochodzące z g), eh, np. ruke, nohe, muchę itp.

7.nm. rurę, nodze, mule itp.

7)    Odosobniony wypadek zmiany k w c, bo pod wpływem f, poświadczony jest w wyrazie cruky, cr idami, 'cerkiew, kościół’. Etymologia i przekształcenia fonetyczne tego wyrazu nie są całkiem przejrzyste. Prawdopodobnie istniały dwa źródła zapożyczenia togo wyrazu w epoce ps.: greeko-balkańska postać ki tik a i goeka hyrtko

lub starobawarska kirką (kyrką), por. niem. Kirche. 'kościół*, źródło gockic w tym wypadku, podobnie jalj w innych (por. niżej palatalizacja III), rzuca w pewnym stopniu światło na zagadnienie chronologii palatalizacji II; rnogla ona zajść w okresie od III - IV w. n.e. Postacie słowiańskie omawianego wyrazu wskazują ponadto, że w języku ps. po k było / jako kontynuant grupy ir, por. scs. i ps. cfky, sch. crkva, poi. cerkiew, ros. cerko )'i.

Palatalizacja III: k > r, g > % || z, % > s' || f

uizacji W odróżnieniu od dwu poprzednich jest postępowy (progresywny), ponieważ miękkość przenosi się, niejako postępuje”, z samogłoski jłoprzcdzająccj t. r,, ę, ijzadzicj i sonantu r na spółgłoskę następująca, por, i \ k ^ i-|-Ą-U ^ / | c’ itp. Wyniki procesji jest taki sam jak w palatalizacji II, wstecznej. Niekiedy też zamiast nazwy „palatalizacja III” używa sicjiazwy ..palatalizacja II postę->żcmy zapisać w sposób następujący:

nowa”. Schemat jej tu i,

Stan poświadczony żuje, że palatalizacja I pozycjach. Spółgłoski k

ę. t+h. g, x > i> / l-c, y II *, s’ || /

I    t i

w języku scs. oraz w innych językach słowiańskich wyka-

I nie została przeprowadzona konsekwentnie we wszystkich

g, y pozostają nieraz twarde, jeśli w następnej sylabie wystę

puje samogłoska szeregu tylnego. jak...y, p (w sylabie 7ię-), niekiedy a, a. Jeśli jednak już zmiana palatalizacj jna nasjtąpi, to c, y || z, s' || f (ściśle fonetycznie c , y’ || z*,

s) pojawia się z regli

ly w całym paradygmacie odmiany danego wyrazu. Przejdźmy

do ilustracji przykładu 1) Palatalizację pod

iV.

wpływem samogłosek z, b, ę spotykamy zarówno w rzeczowni

kach, przymiotnikach, Zaimkach. jak i czasownikach, np.:

dlvica 'dziewczynki' itp.; brak palatalizacji 'ts.*, ucemki,, grUhmkb

, dziewica’ $ *dtvika, źitmica 'gumno, stodoła’ ^ *zitbnika widoczny jest w takich wyrazach, jak bliźika 'bliźni’, ęzika itp.;

naricati (.rę) 'nazywać (się)’ < *narikati, dvi$ati obok dvizałi, ale dvignęti, por. poi. dźwigać i dźwigtufć;

siei,, sica, sice obokjsilu, sika, siko 'taki* ^ *sikb, *sika,, *siko\

ovbca. < *ovbka, polb^a obok polbza 'korzyść’ ^ *poli,ga, por. Ibgbhb, poi. lekki, ale ulga\ otbCb    *otblaj (a po c' przeszedł w a), srbdbce = sjdbee ^ *sfdbko (o po c’

przeszło w e) itp.; j

zajęcb < *zajękb, mfsgcb ^ *mhękb, ję%a obok jęza 'choroba' < *jęga-

2)    Palatalizację pod wpływem f Znajdujemy wyjątkowo, np.:

mrbcati = mfcaii 'zmierzchać się’ < *mfkati, por. brak zmiękczenia w czasowniku mnknąti mfknati 'micrzcluiąć*; rdstrbfiati obok ruslnzali 'rozerwać,; rozszarpać’ ^ *orzłfgati, oor. w tym samym znaczeniu rastrbgnęti.

3)    Osobno warto zwrócić uwagę na palatalizację ę-\-g ^ ę-(-£ w niektórych zapożyczeniach starogermańskich w języku ps., jak np.:

kmą%b 'książę, władca’ < *hbnągb ^ germ. kuning- (grupa in przeszła w ps. w ę), por. stwniein. kuning, goc. kuniggs, niem. Konig 'król’; z ps. kbnę%b pochodzi

poi. ksiądz (w dobie

przedpiśmiennej zapewne kniądz

pierwotnie w znaczeniu 51

1

   Warto dodać, żc w języku słowackim występują formy Cesi, Vlasi zam. Cr fi, Vlafi, a dialektycznie fnlcże mu w, strać (dziś literackie murhr, sfrrrhc zam. dawniejszego mufę, slrefc). Polskie formy Czesi, Wltisi zam. dawniejszych Czcszy, Wloszy powstały wtórnie w XVII w. na skutek wyrównań analogicznych (por. cli/opi, SCfsiedzi).

2

   Wysuwa się również przypuszczenie (por. Z. Stieber, op. cit., s. 70), że II palatalizacja nie objęła całego obszaru językowego rosyjskiego lub żc objęła tylko niektóre formy.