83974 SDC10991

51

scs. L »g. i pi. m, deki. I dutl, dusiyt, grlsi, grisiyh — stpol, w dusze, u dm^ u grusze, W grzttzech itp.;

8cs. N pl. dusi — stpol. duszy (duszi) itp.;

scs. 0, L sg. f. deki. III musi—poi. musze, to musze itp.¹

4)    Prasłowiańska różnica dialektyczna w zakresie grupl gv, x^v' ^a'< ⁿ<ⁿ'- Proces palatalizacji II objął także k, g, % w grupach spółgłoskowej ko, g¹', XV, które na gruncie języków południowo- i wschodniosłowiańskich przcsji w cv, zv (ft>), sv (pierwotnie miękkie c’v\ f V, #V). Ten szczególny wypadek palą lizacji II schematycznie wygląda podobnie jak poprzednio podany:

kv, gv, yj»-Vh\ h, > co, zv, sv+i_lt i_t

Dawne ps. grupy kv, gv zachowały się w językach zachodniosłowiańskich U yy w określonych warunkach brak przykładów). Przytoczmy niektóre typowe prj. kłady:

scs. n/ti < ps. *kviti ę wczps. *kvoiti, ctńsli < ps. *kiństi < *kvitti < wczm *kvoitli, nizda < ps. *gvizda < wczps. *gvoizda, por. ros. met, cvesti, znak poi. kwiat, kwitnąć, gwiazda.

Na zmianę yy w n; zachował się w scs. tylko jeden pewny przykład: idwoi < p *v[yyi < *t'lyyoi, tj. N pl. m. I deki. od vhyvb 'czarodziej'.

5)    Nagłosowe c ze spalatalizowanego k przez i bezpośrednio występuje zgoda we wszystkich językach słowiańskich bez oboczności, np.:

scs. i ps. dna ę *kina < *kaina, por. poi. cena, ros. cena; scs. i ps. cih < *kłh ( j£ *kailt; por. poi. cały, ros. celyj; scs. i ps. cisarb < *k£sarb < *kaisart, por. poi cesarz, Struś. cesaf, ros. car; w ostatnim przykładzie chodzi o pożyczkę łacińsko -germańską w języku ps., por. łac. Kaesar, śrłac. Caesar jako imię własne, a późnij upowszechnione jako nazwa władcy w ogóle, np. goc. kaisar, niem. Km

6)    Dla celów porównawczych warto dodać, ic w języku rosyjskim na skutek r& nych wyrównań morfologicznych, których tu szczegółowo nic możemy omawiał została w wielu wypadkach usunięta wymiana k : c, g : z, % : /, będąca wynikici II palatalizacji. Wprowadzona tu została nowa oboczność k : k\ g : jf, % : y, poi ułenik, wag, pastuch : ućeniUi, vra/ji, pastuchi (N pl.), ruka, noga, mucha : rulie, pff muc/le (D, L sg.) itp.¹ W języku słowackim natomiast w I) i L sg. f. zamiast spółglosd c, i | z, I występuje wtórnie k, h (pochodzące z g), ch, np. ruke, nohe, muchę itf zam. tuce, nodze, mule itp.

7)    Odosobniony wypadek zmiany k w c, bo pod wpływem f, poświadczony jt» w wyrazie ctbky, crbkwb 'cerkiew, kościół’. Etymologia i przekształcenia fonetyczs tego wyrazu nie są całkiem przejrzyste. Prawdopodobnie istniały dwa źródła zapo życzenia tego wyrazu w epoce ps.: grecko-bałkańska postać kirika i gocka kyri

¹ Warto dodać, ic w jeżyku słowackim występują formy Cni, Vlaii zam. Clii, Vlafi, a dialektya* takt* mun, ttnti (dzii literackie rnuchi, itrteht zam. dawniejszego muli, tlreiif, Polskie formy Cl* Winu zam. dawniejszych Csazy, Winny powalały wtórnie w XVII w. na skutek wyrównań analogiczny (por. chłopi, iq,inhi).

* Wysuwa sif rńwniei przypuszczenie (por. Z. Stieber, op. cit., a. 70). te II palatalizacji * objęta całego oUzaru językowego rosyjskiego lub Se objęła tytko niektóre formy.

JO

lub starobawarska kirka (kyrka), por. niem. Kirche 'kościół'. Źródło gockic w tym wypadku, podobnie jak w innych (por. niżej palatalizacja III), rzuca w pewnym stopniu światło na zagadnienie chronologii palatalizacji II; mogła ona zajść w okresie od III - IV w. n.c. Postacie słowiańskie omawianego wyrazu wskazują ponadto, żc w języku ps. po k było y jako kontynuant grupy ir, por. scs. i ps. cfky, sch. crkva, poi. cerkiew, ros. cerkw’.

d. Palatalizacja III: /i > e, g > ą II a, % > >' II¹

Kierunek tej palatalizacji w odróżnieniu od dwu poprzednich jest postępowy (progresywny), ponieważ miękkość przenosi się, niejako „postępuje”, z samogłoski poprzedzającej i, 6, ą, rzadziej sonantu f na spółgłoskę następującą, por. i + k > i -(-

J itp. Wynik procesu jest taki sam jak w palatalizacji II, wstecznej. Niekiedy też zamiast nazwy „palatalizacja III” używa się nazwy „palatalizacja II postępowa”. Schemat jej możemy zapisać w sposób następujący:

i, t>, (, t+k, g, g > i, b, g, t+c, f || z, s' || 1

Stan poświadczony w języku scs. oraz w innych językach słowiańskich wykazuje, żc palatalizacja III nie została przeprowadzona konsekwentnie we wszystkich pozycjach. Spółgłoski k, g, y pozostają nieraz twarde, jeśli w następnej sylabie występuje samogłoska szeregu tylnego, jak y, g (w sylabie ng-), niekiedy a, t. Jeśli jednak już zmiana palatalizacyjna nastąpi, to c, g || z, s’ || / (ściśle fonetycznie c\ %’ | s’ || s) pojawia się z reguły w całym paradygmacie odmiany danego wyrazu. 1'rzcjdźmy do ilustracji przykładów.

1)    Palatalizację pod wpływem samogłosek i, b, ę spotykamy zarówno w rzeczownikach, przymiotnikach, zaimkach, jak i czasownikach, np.:

ditiica 'dziewczynka, dziewica’ < *dlvika, źitbnica 'gumno, stodoła’ < *iitbnika itp.; brak palatalizacji widoczny jest w takich wyrazach, jak bliiika 'bliźni', ęźika *ts.’, uźenikb, grihniki itp.;

naricati (sg) 'nazywać (się)’ < *narikati, doigati obok dtńzati, ale doignęti, por. poi. dźwigać i dźwignąć;

sicz, sica, sice obok siki, sika, siko 'taki' < *sikb, *siha, *siko;

otibca < *ovbka, polbgct obok pohza 'korzyść' < *polbga, por. Ibgbkb, poi. lekki, ale ulga; otbCb < *otbkt (» po c’ przeszedł w *), srbdbce = sydbee < *sjdbko (o po c' przeszło w e) itp.;

zajgeb < *zajgkb, misgcb < *młsgkt, jgga obok jgza 'choroba' <, *jgg<s-

2)    Palatalizację pod wpływem / znajdujemy wyjątkowo, np.:

mrbcati = mfcati 'zmierzchać się’ < *mfkati, por. brak zmiękczenia w czasowniku mnknęti =» mfknęti ‘mierzchnąć’; rastrbgati obok rastrbzati 'rozerwać, rozszarpać’ < *orztfgati, por. w tym samym znaczeniu rastngnęti.

3)    Osobno warto zwrócić uwagę na palatalizacja g ig > <+f w niektórych zapożyczeniach starogermańskich w języku pfij jak np.:

kbngfb 'książę, władca’ < *kbttggb < germ. kuning- (grupa in przeszła w ps. w g), por. stwniem. kuning, goc. kuniggt, niem. Kónig 'król'; z ps. hbnggb pochodzi poi. ksiądz (w dobie przedpiśmiennej zapewne kniądz), pierwotnie w znaczeniu

4*